حوكمی بەشداریكردن لە كۆمپانیای (وەن كۆین) لە شەریعەتدا

حوكمی بەشداریكردن
لە كۆمپانیای (وەن كۆین) لە شەریعەتدا
توێژینەوەی
دكتۆر محمود زمناكۆیی
پرۆفیسۆری یاریدەدەر ـ زانكۆی سەلاحەدین
هەولێر
2017
پێشەكی
بەناوی خودای گەورە ومیهربان، و درود سەلام لە سەر گیانی پاكی پێغەمبەری خۆشەویست و یار و شوێنكەوتوانی بە گشتی.
ماوەیەكە لە كوردستان رێژەیەك لە گەنجان روویان كردوەتە كۆمپانیای (وەن كۆین) وتێدا بەشداریان كردووە، و هەندێكیش هەڵوێستەیان كردووە، و چاوەڕێی فەتوای شەرعین لەو بارەیەوە، تا دووچاری حەرام نەبن.
ئەمەش هەڵوێستی دروست و راستەقینەیە، پێش ئەوەی كارێك بكەیت، یان هەنگاوێك بنێیت دەبێ یان توێژێنەوە بكەیت لە حەرام، یان حەڵال بوونی ئەگەر لەو ئاستە بووی، یان پرسیار لە كەسی پسپۆڕ و شارەزا بكەیت، نەك ئەوەی بچیتە ناو كارەكە وتێكەڵی ببی بۆ ئەوەی بزانی حەڵاڵە یان حەرام!!.
ئەم جۆرە كۆمپانیا و مامەڵە داراییانە وەك زۆرێكی تر لە داهێنراوەكانی سەردەم، بەرهەم و دەرهاوێشتەی سیستەم وتۆڕی ئابوری و دارایی سەرمایەداری رۆژئاوایە، كە هەموو دونیایی تەنیوە، وبە فیكری و ئایدیا و رەوشی بیركردنەوەی بەرگاوی كراوە، ولە گەڵ دەق وبنەما ومەبەستەكانی شەریعەتی ئیسلام ناگونجێت.
لە بەرامبەردا ـ زۆر بەداخەوە ـ موسوڵمانان و دەوڵەتە ئیسلامیەكانیش رۆڵی تەماشاكار و بەكاربەر دەبینن، و هیچ جۆرە هەنگاوێكی یەكگرتوو و كاریگەر لە سەر ئاستی جیهانی ئیسلامی بە دی ناكرێت بۆ پێشكەشكردنی بەدیلێكی ئەكتیڤ وپشت ئەستور بە شەریعەتی ئیسلام وسیستەمە ئابوریەكەی.
بە هەر حاڵ لە ئەنجامی باری نا لەباری ئابوری كوردستان، ژماریەك لە خەڵك بە خولیای دەوڵەمەندبوونێكی خێرا، بەشدارییان لەم كۆمپانیایە كردوە، بێ ئەوەی بگەڕێنەوە بۆ پسپۆڕانی شەریعەتی ئیسلامی!.
بەڵام خۆشبەختانە ـ وەك پێشتر وتم ـ ژمارەیەكی زۆر لە خەڵكی هەڵوێستەیان كردووە، و پرسیار لە شەرعی و ناشەرعی بەشداریكردن دەكەن.
لێرەوە بەندە وەك پسپۆڕێكی بواری فیقهی ئیسلامی ـ پاش گەڕان وخوێندنەوەی چەندین بابەت و توێژینەوە و گوێگرتن لە راپوڕتە ئابوریەكانی كەناڵی(CNBCعربیە) و(الجزیرە) و شرۆڤەی پسپۆڕان سەبارەت بە دراوی ئەلیكترۆنی بە گشتی، و دراوی (وەن كۆین) بە تایبەتی، هەروەها گوێگرتن لە روونكردنەوەی خودی ئەوانەی بەشدارن بە فیعلی لەو كۆمپانیایە ـ.
لە داوی هەموو ئەمانە: بە ئەركی خۆمم زانی روونكردنەوە و بۆچوونی خۆم لە روانگەی تێگەشتنم بۆ دەق و مەبەست و بنەماكانی ئیسلام سەبارەت بەو بابەتە بخەمە ڕوو.
هەرچەندە پێم وایە ئەم جۆرە بابەتە نوێ و سەردەمیانە(نوازل العصر) پێویستە لە رێی كۆڕبەندە ودامەزراوەی فیقهی و شەرعیەكانی وەك (كۆڕبەندی فیقهی ئیسلامی) و(كۆڕبەندی فیقهی رابیتەی ئیسلامی) یەكلایی بكرێتەوە.
بەڵام تا گەشتن بەو ئاواتە، دەبێ كاتێكی زۆر چاوەڕوان بین، چونكە ئەو كۆڕبەندانە ساڵانە كۆدەبنەوە، و پلان و خشتەی خۆیان هەیە، و نازانرێ ئەم بابەتەو هاوشێوەكانی دەخرێنە ژێر باس و لێكۆڵینەوە، یان ناخرێن؟.
بۆیە بڕیارمدا ـ پشت بەخوای مەزن ـ شەن و كەوی ئەم بابەتە بكەم، وبۆچوونی خۆم رابگەیەنم، وەك هەندێك لە مامۆستایانی هاورێ و هاوپیشەم راو سەرنجی خۆیان خستوەتە روو، جا ئەگەر پێكام ئەوە لە تەوفیقی خودایە، و ئەگەر نەشم پێكا ـ ئومێدم وایە ـ لە پاداشتی ئیجتیهاد و ماندوبوون بێ بەش نەبم، لە خوای گەورەش ئەپارێمەوە بیخاتە سەر ترازووی چاكەكانم لە رۆژیی دوایی.
د. محمود زمناكۆیی
17/11/2017
هەولێر

كۆمپانیای وەن كۆین (one coin)
پێناسە و سەرهەڵدان
كۆمپانیای (وەن كۆین) یەكێكە لە كۆمپانیا تایبەتمەندەكانی بواری دراوی ژمارەیی (العملة الرقمية) و ئەلیكترۆنی بە كۆدكراو (موشەففەر) كە هیچ بونێكی بەرجەستە و هەستپێكراوی دەرەكی نیە، و تەنها لە رێگەی هێڵەكانی ئینتەرنێت دوو كار دەكات، وپشت بە سیستەمی پێشكەتووی بلوك شاین(Blok chain) دەبەستێت، كە وەك ئینتەرنێتی یەكی ئێستە نیە، كە تایبەتمەندی كۆپی و پەیست لە خۆ بگرێت، بەڵكو هەڵدەستێ بە گواستنەوەی بەهایی دارایی بە نهێنی و سەلامەت و ئاماركردنی لە تۆمارگەیەكی گشتی كە پێی دەوترێت(بلوك شاین).
یەكێك لە تایبەتمەندی سیستەمی (بلوك شاین) ـ بە پێچەوانەی سیستەمی دامەزراوە بانكی و دارایەكانەوە ـ ئەوەیە كە هاككردنی زحمەت و قورسە ـ هەرچەندە مەحاڵ و ئەستەم نیە ـ.
چونكە ئەوانەی بیانەوێ ئەم سیستەمە (بلوك شاین) هاك بكەن دەبێ هەموو ئەو كومپیوتەرانەی پەیوەستن بەم سیستەمەوە ـ كە ئەگەر وەن كۆین بە نمونە وەرگرین كە نزیكەی(3.2 ملیون كەس بەشدارە) ـ ببڕن و هاكی بكەن، لە هەمان ئەو چركە ساتەی كە یەكێك لە بەشداربووان دراوی ژمارەیی رەوانە بكات بۆ كەسێكی تر.
دراوی (وەن كۆین) لە ساڵی (2014) لە لایەن پسپۆڕێكی دارایی و دراوی ژمارەییەوە، بە ناوی دكتورە (رۆجا ئیگنەتۆڤا) داهێنراوە، كە لە بوڵگاریا لە دایك بووە، ولە ئەڵمانیا پێگەشتووە، و هەڵگری بڕوانامەی دكتۆرایە لە یاسا و ماستەرە لە ئابوری، لە زانكۆی (اوكسفورد) وخاوەنی چەندین توێژینەوە وپەرتوكە لە بواری دارایی ودراوی ژمارەیی.
لە (23/ینایر/2015) بە شێوەیەكی كردەیی دراوی (وەن كۆین) لە شاری (هونگ كونگ) چینی راستەوخۆ راگەیەنرا، وئێستا دووەمین گەورەترین دراوی ژمارەیی كۆددراو كراوە(مشفر)ـە لە جیهاندا، كە یەكەمینیان (بت كۆین)ـە (Bitcoin) كە لە ساڵی (2008) دامەزراوە.
دراوی (وەن كۆین) تا ئێستە هیچ دەوڵەتێك ودامەزراویەكی دارایی و بانكی و هیچ بورسەیەك لە جیهاندا بە فەرمی نەیانناساندوە، و مامەڵە و ئاڵوگۆڕی داراییان پێوە نەكردووە، هەر چەندە كۆمپانیا خۆی بانگەشەی ئەوە دەكات كە لە مانگی هەشتی ساڵی (2018) لە بورسە جیهانیەكان ئاڵوگۆڕی پێوە دەكرێت، بە پێچەوانەی دراوی (بت كۆین) كە تەنها لە ئەلمانیا و نەمسا و یابان بە فەرمی ئاڵوگۆڕی پێدەكرێت.
بەكورتی كاری سەرەكی كۆمپانیا درووستكردن و فرۆشتنی دراوی ژمارەیی (وەن كۆین)ـە، بەڵام لە پاڵ ئەمەدا كارێكی تر دەكات ئەویش بازاڕگەری (تسویق) وفرۆشتنی چەند پاكێج و پرۆگرامێكی فێركاری و زانیاریە سەبارەت بە بزنس و بازرگانی وەبەرهێنانی دارایی وئاڵوگۆڕی دراو بە گشتی، و دراوە ژمارەیی و ئەلیكترۆنیەكان بەتایبەتی، كە ئەم پاكێج و پرۆگرامانەی كە كۆمپانیا خستویەتێ روو بۆ فرۆشتن خۆی لە (8) پاكێچ دەدات بۆ ئاستی جیاجیا و بە نرخی جۆراو جۆر، لە پاكێجی(110 یۆرۆ) یەوە دەست پێ دەكات، وبە پاكێجی(27500یۆرۆ) كۆتایی دێت.
لەگەڵ گڕینی هەر پاكێجێك، كۆمپانیا ژمارەیەك توكن (Tokon) ـ كە بە واتا هێما یان خاڵ دێت ـ بە دیاری پێشكەشی بەشداربوو دەكات (بۆ نمونە لە بۆ پاكێجی:110یۆرۆ ـ 1000توكن) كە دواتر بە قۆناغێكی ژمێریاری كە پێی دەوترێت (التعدین) دەبێـتە دراوی ژمارەیی وئەلیكترۆنی (وەن كۆین).
حوكمی شەرعی
بەشداری كردن لە (وەن كۆین)
لە پاش پێناسەی كار و چالاكیەكانی كۆمپانیای ناوبراو، لە میانەی چەند خالێكدا حوكمی بەشداری كردن لەم كۆمپانیایە و بەڵگەكانی دەخەینەڕوو:
خاڵی یەكەم: دیارە كاری سەرەكی ئەم كۆمپانیایە و هاوشێوەكانی ـ وەك لە پێناسەكەدا هاتووە ـ بریتیە لە داتاشین دراوی(وەن كۆین) وبازرگانی پێوەكردنی.
لێرەدا پرسیارێك دروست دەبێ: ئایا لە رووی شەرعیەوە ئەم(وەن كۆین)ـە دراوە، یاخود دراو نیە؟. چونكە حوكمی شەرعی بەو پێودانگە دەگۆڕێت.
لە وەڵامدا دەڵێن: لە فیقهی ئیسلامیدا ـ رای بەهێزی زانایان ـ سەبارەت بە پێناسەی دراو ئەوەیە: هەر شتێ بووە ئامرازی ئاڵوگۆڕكردن، وپێوەر بۆ نرخ وبەهای شتومەك و خزمەتگوزار یەكان، وخەڵك بە گشتی پەسەندی كرد ومتمانەی پێ بەخشی، ئەوە دەبێتە دراو (النقد) جا دراوی كانزایی بێ یان كاغەزیی یان بانكی یان ژمارەیی وئەلیكترۆنی.
هەر بۆیە حەزرەتی عومەر  لە سەردەمی خۆی ویستی پێستی وشتر بكاتە دراو، بەڵام پێیان وت: بەم كارە وشترەكانمان لە ناو دەچن، بۆیە پەشیمان بویەوە( 1).
لە سەر بنەمای ئەم ئەسەرەی عومەر  پێشەوا مالیك دەڵێ: (وَلَو أَنَّ النَّاسَ أَجَازُوا بَينَهُم الجُلُودَ حَتَّى تَكُونَ لَهَا سِكَّةٌ وَعَيْنٌ، لَكَرِهْتُهَا ـ أي لحرمتُها ـ أَنْ تُبَاعَ بِالذَّهَبِ وَالْوَرِقِ نَظِرَةً)( 2).
واتە: ئەگەر خەڵگی رێگەیاندا پێست ببێتە سكە و دراویان، بە رەوای نابینم لە گەڵ دراوی زێڕ و زیو ئاڵوگۆڕی پێ بكرێت، ئەگەر یەكیان یان هەر دووكیان دواخراو بوو.
وهەروەها ئیبنو تەیمیە دەڵێ: (وَأَمَّا الدِّرْهَمُ وَالدِّينَارُ فَمَا يُعْرَفُ لَهُ حَدٌّ طَبعِيٌّ وَلَا شَرعِيٌّ بَل مَرجِعُهُ إلَى العَادَةِ وَالاصطِلاحِ)( 3).
واتە: درهەم و دینار سنور و پێناسەیەكی سروشتی و شەرعی بۆ نەزانراوە، بەڵكو سەرچاوە كەی نەریت و زاراوەیە.
وئابوریناسانی هاوچەرخیش هەمان بۆچوون و پێناسەی شەرعناسەكانیان هەیە بۆ ناوەڕۆك وئەركی دراو( 4).
بە گوێرەی پێناسەی زانایان و ئابوری ناسان (وەن كۆین) دوو ئەگەر هەڵدەگرێت:
ئەگەری یەكەم: ئەگەر هەیە دراو نەبێ، لە بەر چەند هۆیەك:
1ـ لە بەر ئەوەی هێشتا نەبووەتە دراوی متمانەپێكراو لە لایەن هەموو خەڵك یان زۆرینەوە، بەڵكو هەندێ لە ئابوری ناسان پێیان وایە كە دەڵێن: دراو (پەسەند بێ) واتە: هەموو كەسێك قبوڵی بێت، و رازی بێت بە بەكارهێنانی ئەو شتە لە ئاڵوگۆڕ كردن بۆ بەڕێوەبردنی كاروبارە ئابوریەكانی، قبوڵ بونیش یان بە هۆی یاساوە، یان لە رێگەی داب ونەریتەوە دبێت( 5).
2ـ بڕگەیەكی یاسایی هەیە كە دەڵێ: بانكی ناوەندی تەنها لایەنە كە مافی دەركردنی دراوی هەیە(6 ).
هەروەها زانایانیش لە كۆندا لە چاپدانی دراو و چاودێری كردنی و رێگرتن لە دەستێوەردانی، بە ئەركی دەسەڵاتداریان زانیوە، ئەوەتە پێشەوا ئەحمەد دەڵێ: (لا يَصلُحُ ضربُ الدراهمِ إلا في دار الضَّربِ بإذن السلطان، لأنَّ الناسَ إِنْ رُخِّصَ لهم ركِبُوا العَظائِمَ)( 7).
واتە: لێدانی دراو تەنها لە خانەی لێدانی سكە دەگونجێت، وبە مۆڵەتی دەسەڵاتدار دەبێ، چونكە ئەگەر رێ بە خەڵك درا سكە لێ بدات كەتن وتاوانی گەورە دەنێنەوە.
و ئیبنو خەلدون دەڵێ: (والسلطان مكلَّف بإصلاحها، والاحتياط عليها، والاشتداد على مفسديها)( 8).
واتە: چاككردنی دراو و پاراستنی و سزادانی دەستێوەردەرانی بە خراپە ئەركی دەسەڵاتدارە.
3ـ لە ئێستادا هیچ وڵات و دامەزراوەیەكی دارایی لە جیهاندا دانی بەم دراوەدا نەناوە، و لە هیچ بورسەیەك ئاڵوگۆڕی پێناكرێت، ئەمەش رووبەرووی ئەگەری داروخانی دەكاتەوە لە چركەساتی روودانی هەر قەیرانێكی دارایی، یان كارەساتێكی تەكنیكی و ئەلیكترۆنی.
جا ئەگەر كار لە سەر ئەو ئەگەرە بكەین وبڵێین: (وەن كۆین) دراو نیە، دەی بەدڵنیاییەوە كاڵا و خزمەتگوزاریش نیە.
كەواتە: فرت و فێڵ و فرۆشتنی وەهم و خەیاڵ وخەونی سەرمایە و دەوڵەمەندیە، ودەرەنجام دۆشینی داهات و سەرمایەی خەڵكی كەم دەرامەت وگەنجی بێ كارە، و خولقاندنی كەش و هەوایە بۆ سەدان كێشەی دارایی و دەروونی وكۆمەڵایەتی و...هتد.
ئەگەری دووەم: ئەگەر هەیە دراو بێ، چونكە لە ئێستادا لە سەر ئاستی جیهان (3.2 ملیون) كەس بەشدارە، ئەم رێژەیەش لە زیادبووندایە، وهەروەها بە پێی شرۆڤەی خودی داهێنەر دكتورە (رۆجا ئیگنەتۆڤا) و ریكڵامی كۆمپانیای ناوبراو، كە ئەوان دایانتاشیوە، دەردەكەوێت كە (وەن كۆین) دراوە.
جا ئەگەر دراو بێ ـ ئێمەش لە ئێستادا وا مامەڵەی لە گەڵ دەكەین ـ ئەو كات دەبێ حوكمی شەرعی چی بێ؟.
ئەمە لەم خاڵەی خوارەوە باسی دەكەم:
خاڵی دووەم: مادام (وەن كۆین) دراوە، دەی كاتێ كەسێ دەبێتە خاوەنی، دیارە پارەی داوە تا بەشدار بووە، و دواتر بووەتە خاوەنی، كەواتە وەسفە شەرعیەكەی ئەوەیە كە پێی دەوترێت (الصرف) واتە: ئاڵوگۆڕی دوو دراو، بۆیە دەبێ ئەم كارە دەبێ لە چوارچێوەی بنەما و پێوەرە شەرعیەكان بكرێت.
لێرەدا ئەوانەی بەشدارن لە (وەن كۆین) رەخنە دەگرن و دەڵێن: كۆمپانیا دراو نافرۆشێت، بەڵگو پرۆگرام و پاكێجی فیركاری دەفرۆشێت!. وەڵامی ئەم رەخنەیە لە خاڵێكی سەربەخۆ دەخەینەڕوو.
بەڵام لێرەدا با باسی ئەو بنەمایانە بكەین كە شەریعەتی ئیسلام دایناوە بۆ ئاڵوگۆڕی دراو، كە خۆی لە: بنەمایەكی تایبەت، و بنەمایەكی گشتی دەبینێتەوە:
بنەمای تایبەتی مامەڵە بە دراو
1ـ ئاڵوگۆڕی دوو دراوی لەیەكچوو:
ئەگەر دوو دراوی لەیەكچوو بوو، وەك گۆڕینەوەی دوو دراوی عیراقی، ئەوە دوو مەرج پێویستە، ئەگینا دروست نیە:
مەرجی یەكەم: (التماثل والتقابض) واتە: رێژە و بڕی هەردوو پارەكە وەك یەك بن وەك(گۆڕینەوەی پێنج هەزار دینار بە پێنج هەزاری دیناری وردە) و هەدوو لایەن دراوەكان رادەستی یەكتری بكەن دەم و دەست و بێ دواكەوتن، خۆ ئەگەر ئاڵوگۆڕی پێنج بە شەش هەزار بوو ئەوە سووە (ربا الفضل) وحەرامە، وهەروەها ئەگەر یەك لە دراوەكان ئامادە نەبوو، ئەوە سووە (ربا النسيئة) و حەرامە.
مەرجی دووەم: (التقابض) واتە: هەردوو لایەن دەم و دەست رادەستی یەكتری بكەن، خۆ ئەگەر دراوێكیان یان هەر دووكیان ئامادە نەبوون، ئەوە گرێبەستەكە سووە (ربا النسيئة) وحەرامە.
ئەم حوكمە كۆدەنگی زانایانی لە سەرە وەك ئیبنول مونزیر دەڵێ: (أجمع كل من أحفظ عنه من أهل العلم على أن المتصارِفَين إذا افترقا قبل أن يتقابضا أن الصرف فاسد)( 9).
واتە: كۆدەنگی هەیە لای زانایان كە دوو كەس ئاڵوگۆڕی دراویان كرد، بەر لەوەی دەست بە دەست بیدەن بە یەكتر جیابوونەوە، ئەوە گرێبەستی ئاڵوگۆڕەكە پوچەڵە.
2ـ ئاڵوگۆڕی دوو دراوی جیاواز:
ئەگەر دوو دراوی جیاواز بوون، وەك ئاڵوگۆڕی دراوی عیراقی بە دۆلار یان یۆرۆ، ئەوە مەرجی (التقابض) پێویستە بەڵام، مەرجی یەكەم (واتە وەك یەك بن) پێویست نیە.
ئەم بنەما شەرعیە بۆ ئاڵوگۆڕی دوو دراو یەكێكە لەو زانیاریە بەدیهی و سادانەی شەریعەتی ئیسلام و هەر پەرتوكێكی فیقهی، لە هەر مەزهەبێ تەماشا بكەی، بەروونی باسی كردووە، وئەم بنەمایە ـ بێجگە لە كۆدەنگی زانایان ـ پشت ئەستورە بە چەندین فەرموودەی درووستی پێغەمبەر  كە پێشەوا تەحاوی دەفەرموێ: گەشتونەتە پلەی تەواتور(10 ).
بۆیە كۆڕبەندی فیقهی ئیسلامی لە بڕیاری(93)ی كۆنگرەی یازدەدا دەڵێ: (لا يجوز شرعًا البيع الآجل للعملات...وهذا بدلالة الكتاب والسنة وإجماع الأمة)(11 ).
واتە: لەرووی شەرعیەوە درووست نیە ئاڵوگۆڕی دراو، یەكیان یان هەدووكیان دواخراو بێ، ئەمەش بە بەڵگەی قورئان و فەرمودە و كۆدەنگی زانایانی ئوممەت.
لێرەوە زانایان جەخت لە سەر ئەوە دەكەنەوە كە هیچ گرێبەستێك نیە لە شەریعەتدا بە ئەندازەی ئاڵوگۆڕی دراو مەرجی قورسی بۆ دانرا بێت، چونكە یاری كردن بە دراو قەیران و كارەساتی گەروە دەخۆلقێنێت.
بۆیە ئیبنوروشدی باپیر دەڵێ:( وباب الصرف من أضيق أبواب الربا، فالتخلص من الربا على من كان عمله الصرف عسير، إلا لمن كان من أهل الورع والمعرفة بما يحل فيه ويحرم منه، وقليل ما هم)( 12).
واتە: بابەتی ئاڵوگۆڕی دراو لە تەسكترین بابەتەكانی سووە، وخۆدرەبازكردن لە سوو بۆ كەسێك ئاڵوگۆڕی دراو پیشەی بێ قورسە و زەحمەتە، مەگەر كەسێكە خواناس و شارەزا بێ بە حەڵال و حەرام لەم بابەتەدا، كە ئەوانەش گروپێكی كەمن.
لێرەدا دوو پرسیار دروست دەبێ:
یەكەم: ئایا دراوی (وەن كۆین) چ رەگەزێكی هەیە؟.
دووەم: ئایا لە سەردەمی پێشكەوتنی تەكنەلۆجیا پێوەر چیە بۆ ئاڵوگۆڕی دەست بە دەست، و رادەستكردنی دراو بە یەكتری؟.
بۆ وەڵامی پرسیاری یەكەم دەڵێن: هەندێك لە توێژەران پێیان وایە ئەم دراوە ئەلیكترۆنیانە حوكمی ئەو دراوە كاغەزییەی هەیە كە بە كۆمپانیا دراوە بۆ بەشداری كردن، و بەشدار بوو لەبری ئەوە بوەتە خاوەنی دراوە ژمارەییە ئەلیكترۆنیەكە( 13).
جا ئەگەر تەماشا بكەین كۆمپانیای (وەن كۆین) چونگە كۆمپانیایەكی ئەوروپیە دراوی یۆرۆ وەردەگرێت، وەك لە نرخی پاكێجەكان دیارە، كەواتە: (وەن كۆین) بە یۆرۆ هەژمار دەكرێت، و لە كاتی ئاڵۆگۆڕدا بە دراوی یۆرۆ، واجبە هەردوو مەرجەكەی سەرەوە(التماثل و التقابض) بوونی هەبێت، ولە كاتی ئاڵوگۆڕی بە دراوێكی جیاواز لە یۆرۆ دەبێ مەرجی دووەم هەبێ، ئەگەر نا سووە و حەرامە.
بەڵام بە بۆچوونی من (وەن كۆین) وهەر دراوێكی تری لەم جۆرە دراوی سەربەخۆن وخاوەن رەگەزی خۆیانن، وپاشكۆی هیچ دراوێكی تر نین، لەم حاڵەتەدا ئەگەر مەرجی یەكەم(التماثل ) پێوست نەبێ، مەرجی دووەم(التقابض) هەر پێویستە.
دەی ئایا لە كاتی كڕینی (وەن كۆین) مەرجی دەست بە دەست هاتۆتەدی؟.
لەوەڵامدا دەڵێن: بێگومان نەهاتۆتەدی، چونكە كاتێك بەشدار بوو پارەكە رادەست دەكات، دەم و دەست نابێتە خاوەنی دراوی(وەن كۆین)، بەڵكو ژمارەیەك (توكنی) پێ دەدەن كە هێما وخاڵە و دراو نیە، و دواتر لە رێی پرۆسەیەكی ژمێریاری تۆكنەكان دەبنە دراوی (وەن كۆین).
پاشان ئەگەر وەك گریمانە بڵێن: بەشدار بوو راستەوخۆ دەبێتە خاوەنی(وەن كۆین)گرفتێكی تر دەمێنێ ئەویش ئەوەیە: بەشدار بوو چی لە دراوە ئەلیكترۆنیە بكات، كە لە واقیعدا هیچ بونێكی راستەقینەی نیە، و لە ئێستادا هیچ دامەزراویەكی دارایی وبانكی ئامادە نیە بۆی بگۆڕێتەوە بە پارەی كاش، و هیچ بۆرسەیەك ئاڵوگۆڕی پێناكات، وهیچ بازار و ماركێتێك ئامادە نیە مامەڵەی لە گەڵ بكات؟!.
تەنها دەرفەت هەیەتی ئەوەیە: یان پاشەكەوتی بكات تا ئەو كاتەی لە بورسەكان دەخرێتە ڕوو ونرخی بەرز دەبێتەوە، كە ئەمە ئەگەر و وەهەمێكە هیچ گرنتیەك نیە بۆر وودانی!.
یان لەو بازارە ئەلیكترۆنیەی كە كۆمپانیای (وەن كۆین) لە مانگی سێی (2017)دا بە ناوی(دیل شیكەر) كردویەتیەوە، كۆینەكانی خەرج بكات، و كەلوپەلی پێ بكڕێت!.
ئایا بەشدار بوو بۆ كڕینی كاڵا و شتومەك ئەو بڕە پارەی زۆرەی داوەتە كۆمپانیا؟!، یان بە خەیاڵی خۆی بۆ ئەوەیە لە ئایندەیەكی نزیكدا قازانجێكی زۆر بكات وببێـتە كەسێكی سەرمایەدار؟!.
ئایا بۆ گڕینی كاڵایەك لەو بازارە، ئەم هەمووە سەرێشەی دەوێت، ئەو كاڵایە لە بازارەكانی كوردستان یان لە ماڵپەڕەكانی ئینتەرنێت دەست ناكەوێت؟!.
ئەی خۆ بانگەشەكارانی(وەن كۆین) دەڵێن: كۆمپانیا دراو نافرۆشێت، بەڵكو پاكێجی فێركاری دەفرۆشێت، دەی بەشدار بوو لە بازاری (دیل شیكەر) كاڵا بەچی دەگڕێ؟ بە (كۆین) یان بە پاكێجەكان؟! تا ئێستەش لەم وتە دژبەیەكانەدا دژین و خۆیان یەكلایی نەكردووەتەوە!.
ئەوەی دەمێنێتەوە تەنها ئەو بەڵێنەیە كە كۆمپانیا دەوێتی بەشداربوان كە لە مانگی هەشتی (2018) هێمای دراوی(وەن كۆین) لەسەر شاشەی بورسە جیهانیەكان پەخش دەكرێت، و ئەو كات خاوەن كۆینەكان دەتوانن پشكەكانیان بفرۆشن و قازانج بكەن!.
ئەی ئەگەر وادەر نەچوو، ورێگەی یپێ نەدرا؟. ئەی ئەگەر چووە ناو بۆرسەكان بەڵام نرخی داروخا، ئەو كات كێ بەرپرسیارێتی زیانەكان هەڵدەكرێت، بەشدار بووی داماو سكاڵا دژ بە چ كەس و لایەنێك تۆمار بكات؟! لە كاتێكدا ـ وەك وتمان ـ لە هیچ دەوڵەتێكی ئەم جیهانە بەفەرمی نەناسێنراوە.
بۆ وەڵامی پرسیاری دووەم كە ئایا لە سەردەمی پێشكەوتنی تەكنەلۆجیا پێوەر چیە بۆ ئاڵوگۆڕی دەست بە دەست، ورادەستكردنی دراو بە یەكتری؟.
كۆڕبەندی فیقهی ئیسلامی لە بڕیاری ژمارە(53)ی كۆنگرەی شەش باسی لە ژێر ناونیشانی (القبض وصوره، وبخاصة المستجدة منها) باسی دوو جۆر رادەستكردنی كردووە: (راستەقینە و حوكمی) لە باسی رادەستكردنی حوكمی دوو ئامرازی باس كردووە: 1ـ (القید المصرفی). واتە: تۆماركردنی بانكی لە كاتی ئالوگۆڕی دراو دروستە. 2ـ (تسلُّم شیك له رصید قابل للسحب). واتە: وەرگرتنی چەكێك كە رەسیدی لە بانك هەبێ، وقەبوڵی راكێشانی دەستبەجێی پارە بكات( 14).
لەوانەیە لێرە ئەو پرسیارە درووست ببێ: ناكرێ تۆماركردنی ناوی بەشداربوو لە لیستی بەشداربووان و وەرگرتنی ژمارەیەك (توكن) وەك تۆماری بانكی هەژماری بكەین؟.
وەڵامەكەی ئەوەیە: ئەمەی كۆمپانیا دەیكات پێی دەوترێت تۆماری ژمێریاری (القيد الحسابي) نەك تۆماری بانكی(القيد المصرفي) وجیاوازیەكی گەروە هەیە لە نێوان ئەو دووانە، گرنگترینیان ئەوەیە: ئەو تۆماركردنەی كە بانك دەیكات دەڕژێتە ژمارە حسابی تایبەتی خاوەنەكەی كە بانك بەناوی ئەوەوە كردویەتێەوە، وهەر كات بیەوێ دەتوانێ بەكاری بهێنێت، وچەندین گرەنتی یاسایی هەیە بۆ پارستنی مافەكانی.
بەڵام تۆماری ژمێریاری، كۆمپانیای (وەن كۆین) ئەو تۆمارە لە تۆمارگای خۆی كە (بلوك شاین)ـە دەپارێزێت، وە ناوو ژمارە حیسابی بەشداربوو لە لیستی هیچ بانك و بۆرسەیەكی جیهانی نیە، وئەو پارە زۆری كە كۆمپانیا وەریدەگرێت لە بەشدار بووان رێژەیەكی زۆری دەرژێتە حیسابی ئەوانەی كۆمپانیا بەرێوە دەبەن!.
بەڵكو زۆرێك لە شارەزایانی بواری ئاڵوگۆڕی ئەلیكترۆنی و ئابوریناسان، لەوانە راگری كۆلێژی ئابوری لە ئوردن دەڵێن: ئاڵوگۆڕی ئەلیكترۆنی، نە رادەستكردن ونە گواستنەوە و نە موڵكداری راستەقینەی تێدا نیە، بەڵكو تەنها بریتیە لە كۆمەڵێ گرێبەستی تۆماركردنی دارایی( 15).
كەواتە بەو دەرەنجامە گەشتین كە لە ئێستادا بە هیچ جۆرێ دراوی (وەن كۆین) رادەستكردنی دەم و دەست، ومەرجی شەرعی دووەم(التقابض) تێدا نیە، بۆیە لەم رووە بەشداری كردن لەو كۆمپانیایە ناشەرعیە.
بنەمای گشتی مامەڵە بە دراو
بنەمای گشتی بۆ مامەڵەی گشت جۆرەكانی دراو ئەوەیە: دەبێ وەك ئامرازێك بۆ كڕینی كاڵا وخزمەتگوزاریەكان بەكار بهێنرێت، نەك خودی خۆی ببێتە مەبەست، و وەك كاڵای بازرگانی و گرەو وقوماری پێوە بكرێت.
زانایانی فیقهی ئیسلامی وئابوریناسانی سەردەم كاتێ پێناسەی دراو دەكەن ـ بە دەر لە جۆرەكەی ـ جەخت لەوە دەكەنەوە، كە خودی دراو مەبەست نیە، بەڵكو ئامرازێكە بۆ دەستبەركردنی دوو ئەركی سەرەكی:
1ـ هۆكارێكە بۆ ئاڵوگۆڕكردن، یان بۆ دانی نرخی گشت كاڵاو خزمەتگوزاریەك.
2ـ هۆكارێكە بۆ هەڵسەنگاندن یان پێوانەكردنی بەهای كاڵاو خزمەتگوزاریە جیاوازەكان( 16).
ئەمەش وتەی هەندێك لە زانایان:
1ـ غەزالی سەبارەت بە دراوی زێر و زیو دەلێ: (خلق الله تعالى الدنانير والدراهم حاكمَين متوسطَين بين سائر الأموال حتى تُقدَّر الأموال بهما...إذ لا غرض في أعيانهما...خلقهما لتتداولهما الأيدي، ويكونا حاكمين بين الأموال بالعدل...ولحكمة أخرى، وهي التوسل بهما إلى سائر الأشياء...فالنقد لا غرض فيه، وهو وسيلة إلى كل غرض)( 17).
واتە: خودای مەزن دینار و درهەمی خولقاندووە بۆ ئەوەی ببنە دادوەر و نێوەنگیر لە نێوان گشت سامان و كاڵاكانی تر، و بەو دووانە نرخەكانیان دیاری بكرێت، چونكە لە خودی خۆیان هیچ مەبەستێك نیە ـ وەك دراو ـ، خودا خولقاندونی بۆ ئەوەی دەستاو دەستیان پێ بكرێت، و ببنە دادوەرێكی دادگەر لە نێوان سامانەكان...و بۆ حیكمەتێكی تر كە بریتیە لە: دەستخستنی شتەكان بە هۆی ئەوانەوە، خودی دراو مەبەست نیە، بەڵكو ئەو ئامرازێكە بۆ گشت مەبەستەكانی تر.
2ـ ئیبنو تەیمیە دەڵێ:( لأنه ـ أي النقد ـ في الأصل لا يتعلق المقصود به، بل الغرض أن يكون معياراً لما يتعاملون به، والدراهم والدنانير لا تقصد لنفسها، بل هي وسيلة إلى التعامل بها، ولهذا كانت أثماناً، بخلاف سائر الأموال، فإنَّ المقصود الانتفاع بها نفسها))(18)
واتە: چونكە دراو لە بنەرەتدا مەبەست نیە، بەڵكو مەبەست پێی ئەوەیە ببێـتە پێوەر بۆ ئەو شتانەی مامەڵەی پێوە دەكەن، و درهەم و دینار خۆدی خۆیان مەبەست نین، بەڵكو ئامرازێكن بۆ مامەڵە پێكردنیان، هەر لە بەر ئەمەیە بوونەتە بەها و نرخ، بە پێچەوانەی سامانەكانی تر، كە مەبەست لەوان سوود وەرگرتنە لە خودی خۆیان.
3ـ ئیبنو روشد دەڵێ: (ليس المقصود منها ـ أي الدراهم والدنانير ـ الربح، وإنما المقصود بها تقدير الأشياء التي لها منافع ضرورية)( 19).
واتە: مەبەست لەو دوو دراوە قازانج نیە، بەڵكو مەبەست پێیان نرخاندنی ئەو كاڵانەیە كە سوودێكی زەروریان هەیە.
كەواتە: ئەگەر خودی دراو بۆ بە ئامانج، وبە مەبەستی قازانج وەك كاڵا وشتومەك بازرگانی پێوە كرا ئەوە دژی ناوەڕۆك و ئەركە سەرەكیەكانی دراوە، و لە رووی شەرعیەوە دروست نیە، ئەمەش وتەی هەندێ لە زانایان سەربارەت بە بازرگانی بە دراو:
1ـ غەزالی دەڵێ: (فكل من عمل فيهما عملاً، لا يليق بالحِكَم، بل يخالف الغرض المقصود بالحكم، فقد كفر نعمة الله تعالى فيهما... وكل من عامل معاملة الربا على الدراهم والدنانير فقد كفر النعمة وظلم)(20 ).
واتە: هەر كەسێ كارێك بە دراوی (زێڕ و زیو) ئەنجام بدات، كە لە گەڵ ئەرك و حیكمەتەكانی نەگونجێت، بەڵكو پێچەوانەی ئەو ئامانجە بێ كە ئەو مەبەستە لەو حیكمەتانە، ئەوە كوفرانەی نیعمەتی خودای كردوە كە لەو دراوانەدایە...وهەر كەسێ مامەڵەی سوو بەو دوو دراوە بكات كوفرانەی نیعمەت و ستەمی كردوە.
وهەروەها دەڵێ: (فإذا اتجَّر في عينهما فقد اتخذهما مقصوداً على خلاف وضع الحكمة، إذ طلب النقد لغير ما وضع له ظلم...فأما من معه نقد فلو جاز له أن يبيعه بالنقد فيتخذ التعامل على النقد غاية عمله فيبقى النقد مقيداً عنده وينزل منزلة المكنوز...فلا معنى لبيع النقد بالنقد إلا اتخاذ النقد مقصوداً للادخار وهو ظلم) (21).
واتە: ئەگەر بازرگانی بە خودی ئەو دوو دراوە كرد، ئەوە بۆ مەبەستێ وەری گرتوون پێچەوانەی ئەو حیكمەتەیە بۆی دانراوە، جا ئەگەر ئەوەی دراوی پێیە دروست بێ بیفرۆشێت بە دراوێكی تر، بە مەبەستی بەئامانج كردنی دراو، ئەو كات دراوەكە لای دەبەسترێـتەوە، وئەمەش وەك ئەو كەسە وایە كە دراو دەشارێتە وقۆرخی دەكات...كەواتە: هیچ مانایەك نامێنێتەوە بۆ ئالوگۆڕی دراو مەگەر بە ئامانج كردنی نەبێت بۆ شاردنەوە وقۆرخ كردنی، و ئەوەش ستەمە.
2ـ ئیبنو تەیمیە دەڵێ: (فمتى بيع بعضها ببعض إلى أجل، قصد بها التجارة التي تناقض مقصود الثمنية)( 22).
واتە: هەر كات ئاڵوگۆڕی دراو كرا یەكیان یا هەردوو كیان دواخراو بوو مەبەست پێی بازرگانیە كە ئەمەش دژە بە ئامانجی نرخ بوونی دراو.
3ـ ئیبنول قەیم دەڵێ: (فالأثمان لا تُقصد لأعيانها، بل يُقصد التوصل بها إلى السلع، فإذا صارت في أنفسها سلعاً، تُقصد لأعيانها فسد أمر الناس)( 23).
واتە: دراوەكان خۆیان ئامانج نین، بەڵكو مەبەست بەوان دەستەبەركردنی كاڵاكانە، جا ئەگەر خودی خۆیان كرانە ئامانج وكاڵا، ئەو كات كاروباری خەڵك تێكدەچێت.
و لەجێیەكی تر دەڵێ:( أنهم ـ أي الناس ـ مُنعوا من التجارة في الأَثمان بجنسها، لأن ذلك يفسد عليهم مقصود الأثمان)( 24).
واتە: خەڵكی قەدەغە كراوە لە بازرگانی بە دراو لە گەڵ هاورەگەزەكانیان، چونكە ئامانجی دراوەكانی لێ تێكدەدات.
هەروەها لە پەرتوكێكی تری باسی دەسەڵاتی دەوڵەت دەڵێ: (ويمنع من إفساد نقد الناس وتغييرها، ويمنع من جعل النقود متجراً، فإنه بذلك يدخل على الناس من الفساد ما لا يعلمه إلا الله، بل الواجب: أن تكون النقود رءوس أموال، يتجر بها، ولا يتجر فيها)( 25).
واتە: دەبێ دەسەڵات رێگر بێ لە تێكدانی دراوی خەڵك و گۆڕینی، و رێگر بێ لە بازرگانی كردن بە دراو، چونكە خەڵكی دووچاری تێكچوونێ دەكات كە تەنها خودا دەزانێ چۆنە، بەڵكو پێویستە: دراوەكان سەرمایە بن و بە هۆیەوە بازرگانی بكرێت، نەك خۆیان بكرێنە كاڵای بازرگانی.
لە پاش ئەم وتانە دەردەكەوێت كە شەریعەتی ئیسلام رێنادات بە بازرگانی و بەكاڵاكردنی كردنی دراو، و گرەو قورمار كردن لە سەری، وەك زۆرێك لەو گرێبەستانەی لە بورسەكان ئەنجام دەدرێت، كە یەكێكە لە فاكتەرەكانی قەیرانی دارایی جیهانی.
هەر بۆیە كۆربەندی فیقهی ئیسلامی لە بڕیاری ژمارە(93)ی كۆنگرەی یازدەدا بە یەكێك لە فاكتەرەكانی ئاڵۆزی و قەیرانی ئابوری جیهانی دەزانێت:( إن الربا والاتجار في العملات والصرف التي لا تلتزم بأحكام الشريعة الإسلامية، من أهم أسباب الأزمات والتقلبات الاقتصادية التي عصفت باقتصاديات بعض الدول)( 26).
واتە: سوو و بازرگانی لە دراوەكانی وئاڵوگۆڕی دراو كە پابەندی حوكمەكانی شەریعەتی ئیسلام نابن، لە گرنگترین هۆكارەكانی قەیران وگۆڕانكاریە ئابوریەكانن، كە ئابوری هەندێ وڵاتی لە ناوبرد.
ئیسلام هەرەشە لەو كەس و لایەنانە دەكات دەبنە كۆیلەی دار و دەیكەنە بت و دەیپەرستن وەك پێغەمبەر  (تعس عبد الدینار والدرهم)( 27).
واتە: بەدبەختی بۆ كۆیلەی دراوی دینار و درهەم.
چاوپۆشی لەو دوو بنەمایەی كە باس كرا، دەبێتە هۆی بەكاڵاكردنی دراوەكان وبازرگانی و یاری كردن و هەڵكشان وداكشان بە نرخ وبەهاكانیان، بە مەبەستی قازانج و دەوڵەمەند بوونی خێرا، هەموو ئەمانەش دژی سروشت وئەركە سەرەكیەكانی دراون، و دواجار كارێكی حەرامە.
كەواتە: ئەگەر بە كاڵاكردنی وبازرگانی بە دراو بە مەبەستی قازانج لە شەرعدا قەدەغە بێ، ئەی دەبێ قومار كردن و گرەو لە سەری بە ئاواتی بەرزبونەوەی نرخەكەی لە ئایندەدا، وەك ئەوە لە بورسەكاندا دەكرێ، یان ئەمەی كۆمپانیای (وەن كۆین) دەیكات، كە جۆرێك لە قومار و گرەو لە سەر هەڵكشانی نرخی (وەن كۆین) لە ئایەندەدا تێدایە، دەبێ حوكمی چۆن بێت؟!.
بەڵام ئەوە بەو مانایە نیە كە ئاڵوگۆڕی دراو كە زانایان ناویان لێناوە(الصرف) دروست نیە، چونكە جیاوازی هەیە لە نێوان ئاڵوگۆڕی دراو، و بە كاڵاكردنی و بازرگانی پێوەكردنی، ئەگەر پابەندی هەبوو بە مەرجە شەرعیەكانی ئاڵوگۆڕی دراو ـ كە پێشتر باسمان كرد ـ ئەوە گرێبەستی (الصرف)ـە، ئەگینا بازرگانیە بە دراو، بە مانایەكی تر ئەو مەرجە قورسانەی دانراون بۆ ئاڵوگۆڕی دراو(الصرف) رێگر دەبن لە بازرگانی كردن و بە كاڵاكردنی دراو و گرە و قومار كردن لە سەر نرخەكەی بەمەبەستی قازانج وبوونی بە سەرچاوی داهات.
جا ئەگەر یەك رەگەز بوون ئەوە وەك غەزالی دەڵێ: هیچ ژیرێك ئاڵوگۆڕی دراوی وەك یەك ناكات بەمەرجی (التماثل)( 28).
خۆ ئەگەر رەگەزیان جیاواز بوو، ئەگەر ئاڵوگۆڕی دواخرابوو، ئەوە نیشانەیە بۆ بازرگانی كردن بە دراو كە حەرامە و درووست نیە.
خاڵی چوارەم: ئەو پاكێجە فێركاریەی كە باسی دەكەن، تەنها بۆ پەردەپۆشكردنی بازرگانیە بە دراوی (وەن كۆین)ـە كە كاری سەرەكی كۆمپانیاكەیە، و ئەوەی هەندێ لە بەشدار بوان دەڵێن: كۆمپانیا دراو نافرۆشێت، بەڵكو پاكێجی فیركاری لە بواری بزنس و بازرگانی و دراوی ئەلیكترۆنی...هتد دەفرۆشێت، و بەشداربوو لەگەڵ كڕینی هەر پاكێجێك ژمارەیەك لە (توكن) بە دیاری وەردەگرێت! ئەو وتەیە دوورە لە راستیەوە، لە بەر ئەم بەڵگانەی خوارەوە:
1ـ دكتورە (رۆجا ئیگنەتۆڤا) داهێنەری (وەن كۆین) لە ساڵی (2014) نازناوی باشترین (خانمی سەرمایەدار)ی بوڵگاریای پێبەخشرا، لەسەر داهێنانی دراوی(وەن كۆین) بوو، نەك لە سەر ئەو پاكێجە فیركاریانە.
هەروەها كاتێكیش لە (هونگ كونگ) كۆمپانیاكەی راگەیاند بە ناوی دراوەكە ناونراوە(وەن كۆین) ئەمەش ئەوە دەسەلمێنێت كە كاری سەرەكی ئەم كۆمپانیایە داتاشینی دراو و بازرگانی كردنە پێوەی.
2ـ ئەو پاكێجە فیركاریانە ـ ئەگەر چی بە سوودن، چونكە لە لایەن دكتۆرە رۆجا كە پسپۆڕێكی داراییە ئادەكراوە ـ بەڵام هی ئەوە نیە ئەو بڕە پارە زۆرە لە بەرامبەری وەربگیرێت، چونكە لە ماڵپەرەكانی ئینتەرێت سیمینار و بابەتی زۆر هەن لە سەر فیربوونی بزنس و بازرگانی و چونێتی دۆزینەوەی هەلی كار و...هتد، بە بێ بەرامبەر، یان بە نرخێكی زۆر كەمتر لەوەی ئەوان، ئەمە بێجگە لە بوونی سەدان پەرتوك و توێژینەوە لە سەر ئەو بابەتانە.
جا ئەگەر ئەم ماستە مویەكی تێدا نیە، وبەشدار بوو تەنها مەبەستی فیربوونە، ومەبەستی دەستخستنی دراوی(كۆین) وقازانج نیە، با بچێ بەخۆرایی و بەلاش بخوێنێتەوە خۆی فێر بكات.
پاشان ئەو پرسیارە بكەین بزنس و چۆنێتی سەرمایەگوزاری تەنها بەو خول وپاكێجانە دەبێ؟. ئەی ئەوانەی ئێستە لە كوردستان سەرمایەدارن، چۆن و بەچی رێگەیەك فێربوون و بوونەتە سەرمایەدار؟!.
ئەی گەنجێ نەخوێندەوار بوو یان ئاستێكی نزمی هەبوو، چی لەو پاكێجانە بكات!، تۆ بڵێی ئەم توێژانەش هەر بۆ فێربوون هاتوون!.
3ـ هەر بەشدار بوویەك ـ ئەگەر چی زۆریش حەزی لەو بوارە بێ ـ ئەگەر بزانێ تەنها بۆ فیربوونی هەندێ پاكێجی فیركاری بەشداری دەكات، ئایا ئەو گوژمە زۆرە لە پارە پێشكەش دەكات، وهیچ قازانجێكی مادی ناوێت؟!.
بەدڵنیاییەوە ئەمە ناچێتە عەقڵەوە، چونكە هیچ ژیرێك ئامادە نیە ـ مەگەر نەشازێك ـ ئەو بڕە پارە بدات لە بەر ئەو پاكێجانە، چ جای ئەوەی بچێ زەوی، یان خانوو، یان ئۆتومبیل، یان زێڕی خێزانی هەرزان فرۆش بكات، یاخود خۆی بخاتە ژێر قەرزێكی زۆرەوە، بە تایبەت لەم دۆخە داراییە خراپەی هەریمی كوردستان.
جا بۆ ئەوەی ئەوان بەندە بە درۆ بخەنەوە پێشنیاری ئەوەیان بۆدەكەم: با كۆمپانیا رێكڵامەكەی ئێستای بگۆڕێ و بڵێ: لەمەودوا هەر كەسێ دەیەوێ پاكێجەكان بكڕێ دەتوانێ، بەڵام لە بەرامبەردا هێچ بڕە (توكن) و (كۆین)ێك وەرناگرێت!! ئەو كات دەرەكەوێت چەن كەس عەوداڵ و شەیدای پاكێجە فیركاریەكانە!.
چەند ساڵ پێش ئێستە برادەرێك هاتە لام بەشداری لە كۆمپانیای (جوڵد كویست) كردبوو، پاش ئەوەی بۆمان روون كردەوە درووست نیە وازی هێنا، دواتر پێی ووتم مامۆستا: مەدالیایەكم لە كۆمپانیا كڕی بوو بە(12) وەرەقە، دواتر بە هەزار حاڵ لە بازار بە دوو وەرەقە فرۆشتمەوە!.
ئایا ئەم برادەرە بە مەبەستی كڕینی مەدالیا بەشدار بووە؟ یان بە مەبەستی قازانج لەو كۆمپانیایە كە لە پارەی بەشداربوانی بەدەست دێت!.
ئەو كاتەیش كە گفتوگۆمان لە گەڵ بەشداربوانی كۆمپانیای (بیزناس) و (جوڵد كویست) و (میگاهۆڵدین) دەكرد، بەهەمان شێوەی بەشداربوانی (وەن كۆین) دەیانووت: مەبەستمان گڕینی كاڵایە (سەعات، مەدالیا، و پرۆگرامی فیركاری سەبارەت بە كۆمپیوتەر و ئینتەر نێت، و كردنەوەی پێگەی ئینتەرنێت...هتد.)! نەك راكێشانی كەسی تر بۆ سیستەمەكە.
كەواتە: بانگەشەی ئەوەی فێربوونی ئەم پاكێجانە ئامانجی بەشداربووە، و ئەو توكنانەی پێی دەدرێت تەنها، خەڵات ودیاریە، قسەیەكی بێ بنەمایە، بۆ چاو بەستكردنی خەڵك و پەردەپۆشكردنی ناوەڕۆكی ئەم گرێبەستەیە، كە فرۆشتنی دراوە بە شێوەیەكی ناشەرعی، وشەریعەتی ئیسلامیش تەماشای ناوەڕۆك و پێهاتەی گرێبەست دەكات، نەك ناو و ناونیشان و هەر چاو بەس و فرتوفێڵێكی تر.
بۆیە ئیبنو عەباس كاتێ پرسیاری لێدەكەن سەبارەت بە گرێبەستی(العينة) كە بریتیە لە فرۆشتنی كاڵایە بە كەسێ بە نرخێك و دواتر لێی بكڕیتەوە بە نرخێكی كەمتر پرسیاری لێدەكەن دەفەرموێت:( دراهم بدراهم دخلت بينهما حريرة)( 29).
واتە: ئاڵوگۆڕی دراوە بە زیادە، پارچە قوماشێكیان خراوەتە ناوی. مەبەستی ئەوەیە ئەم مامەڵەیە سووە، و ئەو پارچە قوماشە رەوایەتی پێ نادات.
تەنانەت ئەگەر ئەو قسەیە لەرواڵەتدا راست بێت، كە ئەم (توكنانە) كە بە بەشدار بوو دەد رێت دیاری وخەڵاتە، ئەوە لە ناوەرۆكدا پێناوترێت دیاری و درووست نیە لە بەر دوو بەڵگە:
1ـ وەك باسمان كرد بەشداری لە (وەن كۆین) جۆرێكە لە گرێبەستەكانی(المعاوضات)ـە وئامانج لێی دەستخستنی دراوەكەیە، ئەمەش زۆر جیاوازە لە خەڵات ودیاری كە لە گرێبەستە كانی(المعاوضات)ـە وغەیری بەخشین هیچ قازانج وبەرامبەرێك وەرناگیرێت، وەك زانایان پێناسەی (الهبة) دەكەن بە: (تمليك بلا عوض)( 30). واتە: بەخشینی بێ بەرامبەرە.
2ـ ئەگەر وا دابنێین ئەم (توكنانە) بەخشینە! دەی خۆ هەموو بەخشینێك لە رووی شەرعیەوە درووست نیە، بۆ نمونە: زیادەی سەر قەرز سووە، با قەرزاریش رازی بێ بە بەخشینی، وئەو شتەی دەدرێت بە فەرمانبەرێك، با ناوی دیاری و خەڵاتیش بێ رشوەیە(31 ).
كەواتە ناو ناونیشان هیچ لە ناوڕۆك وحوكمی شەرعی گرێبەستەكە ناگۆرێت.
خاڵی پێنجەم: گرێبەستی بەشدار بوون لەم كۆمپانیایە، گرێبەستێكە غەرەر وناڕوونی وقومار و گرەو لە خۆ دەگرێت.
چونكە(الغرر) وەك سەرەخسی پێناسەی دەكات:( ما يكون مستور العاقبة).(32)
یان ئیبنو تەیمیە دەڵی:( الغرر: هو المجهول العاقبة)(33)
واتە: گرێبەستێكە سەرەنجامی نادیارە.
وقوماریش وەك ئیبنو تەیمیە پێناسەی دەكات برییتە لە: (أن يُؤخَذ مالُ الإنسان وهو على مخاطرة، هل يحصل له عوضه، أو لا يحصل؟). (34)
واتە: ئەوەیە كە پارە لە مرۆڤێك وەربگیرێ، لەگەڵ ئەوەی مەترسی هەیە: ئایا بەرامبەر ئەو پارەی داوێتی بەرامبەرەكەی دەستدەكەوێت یان دەستی ناكەوێت.
وئەم دوو چەمەكە پەیوەندیەكی بتەو هەیە لە نێوانیان، چونكە هەموو قومارێك غەرەرە.
دەی ئایا كۆمپانیای (وەن كۆین) مەترسی و نادیاری تێدایە، و چۆنە؟:
لەوەڵامدا دەڵێن: دەوڵەت ودامەزراوە داراییەكانی جیهان، و پسپۆڕانی ئابوری هۆشداری لە مەترسیەكانی دراوە ژمارەیی و ئەلیكترونیەكان دەدەن.
بۆ نمونە: ئاژانسی چاودێری بانكی ئەوروپی بە فەرمی هۆشداری دایە بەكارهێنەرانی ئەو جۆرە دراوانە لە ئەگەری روودانی زەرەو زیان، و بەپێچەوانەوە خۆیان بەرپرس دەبن.
هەروەها بانكی ناوەندی وڵاتانی عەرەبی هۆشداریان داوە لە مەترسیەكان، وەك بانكی ناوەندی ئیمارات و كوێت( 35).
وبانكی ناوەندی ئیمارات بەكارهێنانی هەموو جۆرە كانی دراوی ژمارەیی لەوڵات قەدەغەكرد، لە بەر ئەو مەترسیانەی كە رووبەرووەی دەبێتە( 36).
تەنانەت خودی بانگەشەكارانی (وەن كۆین) ئەم راستیە ناشارنەوە، بۆیە كاتێ پرسیارم لە یەكێكیان كرد: ئایا بەشدار بوو ئەگەری هەیە تووشی زەرەر بێ و قازانج نەكات؟.
لە وەڵامدا وتی: بەڵێ، من بەوانەی كە لە گەڵیان دادەنیشم پێیان دەڵێم: ئەگەر هەیە زەرەر بكەن، وقازانج مسوگەر نیە.
جارێ ئەم وتەیە لە گەڵ وتەی رابردویان ـ كە دەڵێن كۆمپانیا پاكێجی فیركاری دەفرۆشێت ـ دژ بە یەكن، چونكە ئەگەر كەسێ، مەبەستی دەستكەوتنی دراوی (وەن كۆین) نەبێ، و تەنها ئامانجی فێربوون پاكێجەكان بێ، دواجار خولەكەی بە سەركەوتووی تەواو كرد وبڕوانامەی وەرگرت، بۆ دەبێ لە سەرەتاوە بەم كەسە بوترێت: ئەگەر هەیە زەرەر بكەیت!، بە پێچەوانەوە دەبێ پێی بوترێـت: تۆ سوودمەند دەبێ و بە ئامانجی خۆت دەگەی.
داهاتوو وچارەنووسی كۆمپانیای (وەن كۆین)و دراوە ئەلیكترۆنیەكەی نادیارە، وهەر چركە ساتێك ئەگەری لە ناوچوون و مایەپووچ بونی هەیە لە بەر ئەم خاڵانەی خوارەوە:
1ـ لە بەر ئەوەی تا ئێستا ـ وەك پێشتر ئاماژەمان بۆ كرد ـ هیچ دەوڵەت و دامەزراویەكی دارایی و بورسەیەك لە جیهاندا پەسەندی نەكردووە، بۆیە هەر كاتێ رووبەرووی گەردەلولێكی ئابوری ودارایی دەبێتەوە، یان سیستەمە ئەلیكترۆنیەكەی هاك بكرێت ـ هەر چەندە ئەمە زەحمەتە بەڵام مەحاڵ نیە ـ ئەو كات هیچ پشتیوانیەكی یاسایی ودارایی نیە، ودەرنجام بەرگەناگرێت ودەڕوخێت.
ئەو كات بەشداربووی داماو سكاڵا بۆ لای كێ بەرێ، و مافی خۆی لە كێ وەرگرێت!، لە كاتێكدا كەس خۆی نەكا بەخاوەنی، ئەو كات ئەوانەی بانگەشەی بۆ دەكەن بە شداربوو دەڵێن: بۆ بەشداریت كرد، ئەی پێمان نەوتی ئەگەری زەرەری هەیە!.
بە پێچەوانەی دامەزراوە دارایی و بانكیە فەرمیەكان كاتێ تووشی قەیرانی دارایی دەبن، دەوڵەت لە رووی یاسایەوە بەرپرسە لە هاوكاری كردنیان تا لەو قەیرانە دەرباز دەبن.
2ـ بەشداربوان ئومێدێكی زۆریان لە سەر ئەو بەڵێنەی كۆمپانیا هەڵچنیەوە، كە لە (2018) دراوی (وەن كۆین) لە بورسەكاندا ئاڵوگۆڕی پێ دەكرێت، وبەشداربوان دەتوانن بیفرۆشن و قازانجی لێ بكەن.
جارێ ئەمە تەنها بەڵێن وپلانی كۆمپانیایە، و لە ئێستادا هیچ گرەنتیەكی یاسای و واقعی پیشتوانی لێ ناكات، چونە بە فەرمی نەناسراوە.
پاشان ئایا شەرع و عەقل و لۆژیك رێدەدات بە كەسێك كە بڕە پارەیەكی زۆر رادەستی كۆمپانیایەكی سەرەنجام نادیار بكات، لە چوارچێوەی گرێبەستێكی كە غەرەر وقومار وگرەو وزەرەر ومەترسی وناڕوونی لە خۆ دەگرێت؟!.
خۆ ئەگەر ـ وەك گریمانە ـ ئەو بەڵێنە هاتە دی، گرەنتی چیە، نرخی دراوەكەی لە هەڵكشانی ئێستای بەردەوام بێت وپاشەكشێ نەكات و روو لە داكشان و مایەبووچ بوون نەڕوات.
چ گرەنتیەك هەیە كە پاشەرۆژیی (وەن كۆین) وەك دراوی (بت كۆین) لێ نایەت كە یەكەم دراوی ژمارەیی و ئەلیكترۆنیە، و لە ئەڵمانیا و نەمسا و یابان بە فەرمی پەسەند كراوە و ئاڵوگۆڕی پێدەكرێت، وهەروەها گەورەترین گۆمپانیای چینی (BTC) مامەڵەی لە گەڵ دەكات.
سەرەتای ئاڵوگۆڕ پێكردنی لە ساڵی(2009) بەهاكەی(0,0001 دۆلار) بوو، ولە ناوەڕاستی ساڵی(2011) گەیشتە (35دۆلار)، و لە سەرەتای ساڵی (2017) گەیشتە(1000دۆلار) پاشان بەهاكەی بە شێوەیەكی خێرا بەرزبویەوە تا لە 21 ئوكتۆبەری رابوردوو گەیشتە(6055دۆلار) ( 37).
لەو ماوەیە بەهاكەی بە شێوەیەكی خێرا دابەزی وگەرایەوە بۆ(2919 دۆلار)، هەر بۆیە بە هۆی ئەم داكشان وهەڵكشانە ناسروشتیەی دراوی (بت كۆین) حكومەتی چینی وكۆمپانیای چینی (BTC) هەموو مامەڵەیەكی لە گەڵ دراوی (بت كۆین) راگرت( 38).
هۆكاری بەرزو ونەزمی بەهای دراوە ئەلیكترۆنیەكان بۆ دوو شت دەگەڕێتەوە:
1ـ نەبوونی چاودێری دارایی لە لایەن دامەزراوە داراییەكان.
2ـ زیاد بوونی بەهاكەی بەپلەی یەكەم پشت دەبەستێـت بە زیادەبوونی رێژەی بەشداربوان، و زیاد بوونی خواست لە سەر ئەو گرێبەستەی كە لە بۆرسەكان پێی دەوترێت (المضاربة على العملات) كە لە رووی شەرعیەوە قومارە و درووست نیە.
ئاخر هیچ لۆژیكی تێدا نیە دراوێكی ژمارەیی كە چەند ساڵێكە درووست بووە، بەهاكەی لە بەهای زێر و نەوت و گشت كانزاكان زیاتر بێ!.
پاشان ئەو پرسیارە دەكەین: ئەگەر دراوی (وەن كۆین) چووە ناو بۆرسەكانەوە و ئاڵوگۆڕی پێ كرا ئایا تەنها ئەمە بەسە بۆ ئەوەی لە رووی شەرعیەوە دروست بێ؟.
بێگومان نەخێر، چونكە زۆرینەی ئەو گرێبەستانەی لە بورسەكاندا ئەنجام دەدرێت لە رووی شەرعیەوە قەدەغەیە.
بۆ نمونە: (بيع المؤشر) كە بریتیە لەو گرێبەستە وەهمیانەی كە هیچ شتێ وەرناگیرێت و رادەست ناكرێت، بەڵكو تەنها جیاوازی نێوان بەهای هێماكە لە بورسە و بەهاكەی لە كاتی گرێبەستەكە وەردەگیرێت، جا كڕیار یان فرۆشیار قازانج یان زەرەر دەكات.
ئەم جۆرە گرێبەستەش قومارە و حەرامە، بە پێی بڕیاری كۆڕبەندی فیقهی ئیسلامی كە دەڵێ: (ولا يجوز بيع وشراء المؤشر، لأنه مقامرة بحتة، وهو بيع شيء خيالي لا يمكن وجوده) (39 ).
واتە: گڕین وفرۆشتنی(هێما) درووست نیە، چونكە تەنها قومارێكە، و فرۆشتنی شتێكی خەیاڵیەو بوونی نیە.
خاڵی شەشەم: كۆمپانیای (وەن كۆین) شێوازی بازارگەری تۆڕی (التسويق الشبكي) لە خۆ دەگرێت، چونكە بە گوێرەی ئەو شرۆڤانەی دەكرێت، بەشدار بوو سوودمەند دەبێ لە چوار جۆر قازانج:
1ـ(ربح الباقات) بریتیە لەو قازانجەی كە لە فرۆشتنی پاكێجەكان وەدەست دێت، جا لە رێی هەر كسێكەوە لە هەر شوێنێك فرۆشرا بێت.
2ـ(ربح العمولة المباشرة) بریتیە لەو قازانجەی كە لە فرۆشتنی پاكێجەكان وەدەست دێت لە بەشدار پێكردنی كەسێك لە رێگەی ئەو لینكە تایبەتەی كە كۆمپانیا پێتی داوە.
3ـ(أرباح التوازن) بریتیە لەو قازانجەی وەریدەگرێت لە هەر بەشداربوویەك لە ژێر تۆڕەكەی تۆ بێ، جا راستەوخۆ بێ، یان ناراستەوخۆ، بە هاوسەنگی خاڵەكانی لای راست وچەپی تۆڕەكەت.
4ـ(ربح الأجيال) بریتیە لەو قازانجەی كە لە كۆی ئەندامانی بەشداربوو لە رێگەی لینەكەی تۆوە وەدەست هاتووە، جا ئەو ئەندامانەی راستەوخۆ بە لینكی تۆ تۆمار كرابن دەبنە نەوەی یەكەمی تۆ، وئەو ئەندامانەی لە رێگەی نەوەی یەكەمی تۆ تۆمار كرابن دەبنە نەوەی دووەمی تۆ....هتد.
بۆ سوود وەرگرتن لە قازانجی نەوەكان پێویستە لانی كەم دوو كەسی راستەوخۆت هەبێ كە خاوەنی پاكێجی جۆری (550یۆرۆ) بێ، یەكیان لای راست، و ئەوی تریان لای چەپ.
داهاتی سەرەكی ئەم كۆمپانیایە بریتیە لەو پارەی كۆمپانیا لە بەشدار بووان وەریدەگرێت، بۆیە هەر كاتێ ئەندامانی نوێ چوونە ناو سیستەمەكەوە دەستیان كرد بە پرۆسەی داتاشینی دراوی (وەن كۆین) هاوكێشەكە گەورە دەبێ و پێویستی بە (توكن)ی زیاتر دەبێ، و بەم جۆرەش نرخی دراوەكە بەرزدەبێتەوە(40 ).
ئەم شیكردنەوەیە ئەو راستیەمان بۆ دەسەلمێنی كە كۆمپانیا بۆ فرۆشتنی دراوەكانی پشت بە سیستەمی بازارگەری تۆڕی (التسويق الشبكي) دەبەستێت، كە زۆرینەی زانایان هاوچەرخ، لەوانە: دكتۆر عەلی قەرەداغی، ودكتۆر سامی سوەیلم، و دكتۆر عەلی سالوس، ودكتۆر رەفیق میسری....هتد. لە گەڵ حەرامبونی دان.
هەروەها بڕیاری قەدەغەكردنی لە لایەن: كۆڕبەندی فیقهی ئیسلامی سودانی، وناوەندی فەتوای ئوردونی، و ناوەندی فەتوای حەلەب، ولێژنەی فەتوای ئەنساری سوننەی میسری، و دەزگای فەتوای قەتەر، ولێژنەی باڵای فەتوای هەرێمی كوردستان دەرچووە( 41).
ئەمە بێجگە لەوەی پرسیارم كرد لە یەكێ لە بەشداربوانی(وەن كۆین) وتم: ئایا من كە ئەمڕۆ بەشدار دەبم لە گەڵ كەسێك چەند مانگێگ یان ساڵێك بەشدارە، ماف و ئیمتیازاتیان وەك یەكە؟، وتی: نەخێر، ئەوەتە قورئانیش دەڵێ: (والسابقون السابقون)!.
بەداخەوە ـ تەماع و دەسكەوتی دونیایی ـ بۆتە هۆی دەستێوەردان لە مانا و سیاقی ئەم ئایەتە، كە باس لە سەرمەشقی وپێشەنگی لە پابەندبوون بە ئاینی ئیسلامەوەیە، ودوور و نزیك پەیوەندی بە پێشەنگی لایەنی مادیی و دونیایی نیە.
خاڵی حەوتەم: پاش ئەوەی (توكن) نەكان دەبنە دراوی(كۆین) لە تۆمارەگە و پێگەی كۆمپانیا و لاپەڕەی تایبەتی خاوەنەكەی بوونی هەیە.
جا پرسیارەكە ئەوەیە: ئەم دراوانە یان ئەمانەتە لای كۆمپانیاو ئەو دەیپارێزێت بۆ خاوەنەكانیان؟. یان ـ وەك حیساب بانكی ـ كۆمپانیا بۆی هەیە بەكاری بهێنێت؟.
ئەگەر وەڵامەكەی ئەوە بێ: ئەركی ئەو تەنها پاراستنی دراوەكانە، ئەوە وەسفی شەرعی بۆ ئەو دراوانە دەبێتە (وديعة) زەمانەتی ناكات لە كاتی فەوتان و لە ناوچون، مەگەر دەستدرێژی یان كەمتەر خەمی یان پێچەوانەی مەرجەكان رەفتاری كردبێ.
خۆ ئەگەر مافی ئەوەی هەبێ ئەو دراوانە بەكار بهێنێت، ئەوە بە بەكارهێنانی گرێبەستی (وديعة) دەگۆڕێ بۆ گرێبەستی(قرض) كە دەبێ زەمانەتی بكات بۆ خاوەنەكانیان، و بەهیچ جۆرێ نابێ لە بری ئەوە زیادەیان پێبدات، ئەگینا دەبێتە سوو و ریبا.
جا تا ئێستە زانیاریم نیە ئەو كۆمپانیایە تەنها ئەو دراوانە دەپارێزیت بۆ خاوەنەكانیان، یان مافی ئەوەی هەیە مامەڵە بە (كۆین)ـەكانەوە بكات وقازانجیان بداتێ.
خاڵی هەشتەم: ئەم دراوە ئەلیكترۆنیانە چونكە دەسەڵات وچادێری هیچ وڵات و دەمەزراویەكی دارایی و بانكی لە سەریان نیە، بونەتە فاكتەر و ئامرازێكی خراپ بۆ بەدیهێنانی خواستی گڵاوی تۆڕەكانی مافیاو بازرگانی مادە هۆشبەرەكان و هاككەرانی كۆمپیوتەر.
بۆ نمونە راپۆرتێك لە كەناڵی جەزیرە تایبەت بە دراوی (بت كۆین) باسی ئەوە دەكات: كاتێ ئەو دوو هێرشە ئەلیكترۆنیە جیهانیە كە بە فایرۆس (وەنەكرایی و پیتیا) كرایە سەر سەدان هەزاران كومپیوتەر، هاككەران داوای بارمتەیان دەكرد بە دراوی (بت كۆین) تا ئەو دۆسێیانەی دزیویانە بیگەڕێننەوە بۆ خاوەنەكانیان، چونكە ئەو دراوە هیچ دامەزراوە و دەسەڵاتێك ناتوانێ چاودێری و بەدواداچوونی بۆ بكات.
هەروەها راپۆرتەكە دەڵێ: ئەم دراوە بووەتە هۆی پەردەپۆش كردنی زۆرێك لە گرێبەستەكانی چەك و كردەوە تاوانكاریەكان( 42).
لە راپۆرتێكی تردا تایبەت بە سوود وەرگرتنی خراپ لە دراوە ئەلیكترۆنیەكان دەڵێ: كۆمپانیای (وێل دیزنی) ئەمریكی رایگەیاند: كە دوچاری هاككردنێكی بەرفراوان بووەتەوە، تەنانەت هاككەران دەستیان گرتووە بە سەر ژماریەك لەو فیلمانەی كە تا ئێستا لە هیچ هۆڵێكی سینەما پەخشمان نەكردون، لەو فیلمانە ئەڵقەی ( نوێ) لە زنجیرە فیلمی(قراصنة الكاريبي) و هەڕەشەیان كردووە بەوەی ئەگەر بڕێك پارە بە دراوی (بت كۆین) نەدەن لە ئینتەرنێت بڵاوی دەكەینەوە( 43).
خاڵی نۆیەم: موڵكداری راستەقینەی سامان خودای مەزنە، و بە ئەمانەت لە دەستی مرۆڤەكاندایە وەك دەفەرموێت:{ وَآتُوهُمْ مِنْ مَالِ اللَّهِ الَّذِي آتَاكُمْ }(النور33){ وَأَنْفِقُوا مِمَّا جَعَلَكُمْ مُسْتَخْلَفِينَ فِيهِ }(الحدید7).
كەواتە: مرۆڤ مافی ئەوەی نیە، بە هەر جۆر و شێوەیەك بیەوێ سامانەكەی بەكار بهێنێ، بەڵكو دەبێ بە ویست وبەرنامەی خاوەنی راستەقینەی بێ كە خودایە.
راستە ئیسلام رێگە دەدات بە هەموو وەبەرهێنانێكی سامان لە رێی بازرگانی وسێكتەرەكانی تر، بە مەرجێ دوور بێ لە غەش ودرۆ و فرتوفێل و سوو و غەرەرو قومار و بازرگانی بە دراو و گرێبەستی وەهمی و بنەماكانی تر.
سامان یەكێكە لە پێنج مەبەستە سەرەكیەكانی ئیسلام، و ئامانج لە بوونی بریتیە لە وەبەرهێنانی بۆژاندنەوەی كەرتەكانی كشتوكاڵ وپیشەسازیی وتەكنەلۆجی...هتد، بە مەبەستی خۆلقاندنی خۆشگوزەرانی وپێشكەوتن و رەخساندنی هەلی كار بۆ خەڵكی بە گشتی.
بە مانایەكی تر سامان دەبێ بخرێتە پروسەیەكی وەبەرهێنان كە جەستە و فیكر و عەقل و هەموو تواناكانی مرۆڤ بخاتە گەر، نەك تەنها پارەیەك پێشكەش بكرێت و قازانجێك وەربگرێت، كە هەم سەرمایەكە، و هەم قازانجەكە مسۆگەر بێ، و هیچ جۆرە جوهد وماندوبونێكی تێدا نەبێت.
هەر بۆیە لە ئیسلامدا ریبا و سوو حەرامە، چونكە خاوەن سەرمایە بێ ئەنجامدانی هیچ كارێك وپێشكەش كردنی هیچ جوهد و ماندوبونێك بڕە پارەیەك دەدات بە كەسێك یان بانكێك یان كۆمپانیایەك، بە مەرجی گرەنتی گێڕانەوەی پارەكە، لە گەڵ زیادەیەكی جێگیر.
كەواتە: ئەو بنەما ئابوریەی كە هەندێ لە ئابوریناسان باسی دەكەن: (النقد لا يولِّد النقد) واتە: دراو دراو بەرهەم ناهێنێت، پێشتر ئیسلام باسی كردوە، و جەخت لەوە دەكاتەوە كە دەبێ لە نێوانی دراوی یەكەم ـ كە سەرمایەیە و دراوی دووەم كە ـ قازانجە ـ كار و جوهد و چالاكییەكی جەستەیی یان فیكری هەبێ، وهێچ دراوێكیان مسۆگەر نەبێ، ئەگینا دەچێتە چوار چێوەی سوو و خواردنی سامانی خەڵك بە بێهودە.
من دەپرسم بەشداری لە كۆمپانیای (وەن كۆین) چ بەرهەم ودەرەنجامێكی واقیعی لە سەر زەوی، و لە سێكتەرە جیاوازەكانی (تەكنەلۆجی، گشتوكاڵی، پیشەسازی، بازرگانی....هتد) هەیە؟ بێجگە لە بازرگانی كردن بە دراوێك كە پاشەرۆژی دیار نیە، بەخەیاڵ و ئاواتی ئەوەی لە ئایندەدا نرخەكەی زیاد بكات!.
بەداخەوە هەندێك ئەندامی سوودمەند و بەرژەوەندی خواز ـ وەك بانگخوازێكی بۆ خۆا سوڵحاو ـ دەگەرێن بە سەر شار و شارۆچكەكانە راكێشانی زیاتری خەڵك بۆ ئەم كارە ناشەرعیە!.
ئەی لە جێی ئەوە بۆ گەنجەكانمان ـ وەك گەنجی وڵاتانی پێشكەوتوو ـ فێری گوشینی توانای جەستەیی و فیكری ناكەن بۆ داهێنان لە بوارە جیاجیاكان؟!.
ئەی بۆ خولی فێركاریان بۆ ناكەنەوە لە كارو پیشەجۆراو جۆرەكاندا، تا پشت بە دەست وبازووی خۆیان ببەستن؟!.
ئەی بۆ فێریان ناكەن بەو پارەی لێیان وەردەگرن وەبەرهێنان لە كەرتێكی بەرهەمدار و شەرعی بكەن، تا خۆیان وگەلەكەیان لێی سوود مەن بن؟!.
ئەمە و دەیان پرسیار و سەرنجی تر كە بەفیكری من و كەسانی وەك مندا دێ و بێ وەڵامن.
خاڵی دەیەم: راشكانەوە ئەوەش دەڵێن كە ئێمە لە گەڵ رەفزكردنی دراوی ئەلیكترۆنی بە یەكجاری و رەهایی نین، چونكە لەوانەیە لە پاشەرۆژدا ئەو دراوانە دەبنە جێگرەوەی دراوی كاغەز و چەك و ماستەركارت و فیزكارت وهاوشێوەكانی، و ناكرێ هەر شێ نوێ بوو ئیتر حوكمی ناشەرعی بوونی بۆ دەركەین.
بەڵكو دەبێ پۆلێنیان بكەن، وئەو دراوە ئەلیكترۆنیانەی كە دەچنە ناو بانكەكانەوە بۆ پەسەندكردن و پاڵپشتی كردنیان، چونكە غەرەرو ناڕوونی تێدا نیە، وقەبوڵكردنی گشتی لە هێزی ئەو یاسایانەی رێكیان خستووە وەرگرتووە، لەرووی شەرعیەوە كێشەی نیە، مادام لە كاتی ئاڵوگۆڕ پێكردنیان پابەندی بكرێت بە بنەما شەرعیەكان كە بەسمان كرد.
بەڵام ئەو جۆرانەی كە بانكەكان پەیوەندیان پێوە نیە، لەوانە دراوی(بت كۆین و وەن كۆین) دەبینین كە غەرەرو نادیاری هەیە لەو دەریدەكات، و ئەو لایەنەی گرەنتی دەركردنەكەی لە ئەستۆیە، وەك چۆن قەبوڵی گشتی نیە، ومۆركی قومار و گرەو لە سەر بەرزبونەوە نرخەكەی زاڵە بەسەریدا، هەر بۆیە بەهاكەی هاڵشان وداكشان دەكات، و بووەتە سەرچاوەی قازانج و ئامرازی سپیكردنەوەی سامان، وئەركەكانی دراوی تێدا نیە، ئەمەش لە گەڵ بنەما و مەبەستەكانی ئابوری ئیسلامی ناگونجێت( 44).
بۆیە قەبوڵكردنی دراوەكانی ئەلیكترۆنی (بت كۆین و وەن كۆین) ئەگەریش لە كاتی ئاڵوگۆڕدا پاندی بە مەرجە شەرعیەكانیشەوە هەبێ، بەستراوەتەوە بە هەڵگرتنی ئەو غەرەرو و ناروونیەی لەسەرێتی، بە ناسینی ئەو لایەنەی كە دەریدەكات و توانای لە گرەنتی دەركردنەكە، و هەروەها دەستبەركردنی پەسەندكردنی گشتی، و فەراهەم كردنی فاكتەرەكانی ئەمان و سەلامەتی بە جۆرێ رێگر بێ لە بەهەڵمبوونی حیساباتی بەكارهێنەرانی لە كۆمپیو تەرە تایبەتەكانیان، و تیاچوونی مافەكانیان، و هەروەها بەو دراوانە بازرگانی بگرێت نەك بازرگانی تێدا بكرێت، كە بەداخەوە ئەم مەرجانە لە شێوەی ئێستایاندا (بت كۆین وهاوشێوەكانی) بوونی نیە، و ئەمەش وای كردووە كە سەرۆكی جێبەجێكاری بانكی(جی بی مورجان)ی ئەمریكی وەسفی دراوی(بت كۆین) بكاتب وفیرودان و خەڵتاندن( 45).
چونكە ئەگەر ئەم چاودێریە داراییە نەبێ، دەبێتە پاشاگەردانی و هەر كەس شارەزایی لە دراوی ئەلیكترۆنی هەبوو، سەربەخۆ دراوێك دادەهێنێت و دەیخاتەڕوو، وەك (فیتالیك بوتۆن) كە گەنجێكی بە رەچەڵەك روسی و هاوڵاتی كەنەدایە، و كەسێكی هەڵكەوتووە لە ماتماتیكدا و لە ساڵی (2013) و لە تەمەنی نۆزدە ساڵیدا دراوی ئەلیكترۆنی ئیسریۆمە(ethereum) د داهێنا و تەنها لە یەك ساڵدا 300% نرخەكەی بەرزبویەوە( 46).
خاڵی كۆتایی: لەوانەیە هەندێ لە بەشداربوان بەم توێژینەوەیە یان بە فەتوای هەر پسپۆڕێكی شەرعی بگاتە قەناعەت و دەستبەرداری ئەم كۆمپانیایە بكات، بەڵام ئەو پرسیارەی بۆ دروست دەبێ ئایا چۆن واز بێهێنم، ئەی ئەو بڕ پارەی داومە چی لێدێت، و ئەو كۆینانەی كە هەمە چی لێ بكەم؟. هەموو ئەمانە پرسیاری بەجێن:
لەوەڵامدا دەڵێم: ئەسڵی شەرعی وایە مرۆڤ بە گرێبەستی ناشەرعی وپوچەڵ نابێتە خاوەنی ئەو شتەی گرێبەستی لە سەر كردووە (بۆ نمونە نابێتە خاوەنی ئەو كۆینانە) چونكە گرێبەستە ناشەرعیە، كە نەبێتە خاوەنی ناشتوانی بیفرۆشێت، ودەبێ بیگێڕێتەوە بۆ خاوەنەكەی كە كۆمپانیایە، ئەمە ئەسڵە شەرعیەكەیە.
بەڵام لەوانەیە كۆمپانیا لێی وەرنەگرێتەوە و پارەكەی بۆ نەگێڕێتەوە، جا ئەو كات دەبێ چی بكات؟.
لەوەڵامدا دەڵێن: لە سەر ئەو بنەما فیقهیەی كە پێی دەوترێت(الظفر) كە بریتیە لەوەی كەسێ سامانی لە گەردنی كەسێكی مادی یان مەعنەویدایە(كۆمپانیا) وئامادە نەبوو بیداتەوە، لەم كاتەدا دەتوانێت بە هەر رێگەیەك بۆی بگونجێت مافی خۆی بسێنێتەوە، وەك خاوەنی (مختصر خلیل): (وإن قدر على شيئه فله أخذه)( 47).
واتە: ئەگەر توانی شتەكەی خۆی وەدەست بهێنێت بۆی هەیە وەری بگرێتەوە.
دەی مادام بەشداربوو ناتوانێت ئەو پارەی كە داوێتی بە كۆمپانیا وەری بگرێتەوە، لە سەر بنەمای رابوردوو دەبێتە خاوەنی ئەو كۆینانە كە چووەتە سەر حیسابی، ودواجار دەتوانێت بفرۆشێتەوە، ئەو بڕەپارەی كە دەوێتی هەڵی بگرێتەوە، بەڵام بۆی نیە ئەو قازانجەی هاتووەتە سەر بۆ خۆی بەكاری بهێنێت، و ناشبێت بە جێی بهێلێت بۆ كۆمپانیا، چونكە وەك وەتمان مامەڵەكە سوو و قوماری تێدایە، خوای گەورەش دەفەرموێت:{ وَإِنْ تُبْتُمْ فَلَكُمْ رُءُوسُ أَمْوَالِكُمْ لَا تَظْلِمُونَ وَلَا تُظْلَمُونَ }(البقرە: 279).
ئومێدم وایە ئەم توێژینەوەیە ـ وهاوشێوەكانی ـ بەرچاوڕونیەك بێ بۆ ئەوانەی بەشدارن یا دەیانەوێت بەشداری بكەن لەو كۆمپانیایە، كە ئەگەر ـ وەك گریمانە دەیڵێم ـ ئەگەر حەرامیش نەبێ، شوبهە و گومانی تێدایە، و موسڵمانیش خۆی لە گومانەكان دەپارێزێت.

والله تعالی أعلم بالصواب
المصادر والمراجع
.........................................
( 01)فتوح البلدان للبلاذري(ص452).
(02)المدونة للامام مالك(3/90).
( 03)مجموع الفتاوى لابن تيمة(19/251ـ252).
( 04)ينظر: نظرية النقود للدكتور ريان توفيق(ص43) بنةماكاني زانستي ئابوري: د. ئةيوب سماقةيي (ص203) البيتكوين رؤية اسلامية: د. أشرف دوابه، مقال منشور في مجلة المجتمع الكويتية، العدد(2113) في نوفمبر 2017م(ص43).
( 05)بنةماكاني زانستي ئابوري: د. ئةيوب سماقةيي (ص203).
(06)إصدار النقود في الاقتصاد الاسلامي والوضعي للأستاذ زيد ياسين (ص192).
(07)الأحكام السلطانية لأبي يعلى (ص: 181).
( 08)مقدمة ابن خلدون (ص: 526).
(09)الإشراف لابن المنذر(6/ 61).
( 10)شرح معاني الآثار للطحاوي(4/ 69).
(11 )قرارات وتوصيات مجمع الفقه الاسلامي(ص113ـ114).
( 12)المقدمات الممهدات لابن رشد(2/ 14).
( 13)ينظر: الخدمات الاسثمارية في المصارف للدكتور يوسف الشبيلي (2/556).
( 14)قرارات وتوصيات مجمع الفقه الاسلامي(ص113ـ114).
( 15)التداول الالكتروني للعملات للأستاذ بشر محمد موفق لطفي(ص158ـ159).
( 16)بنةماكاني زانستي ئابوري د. ئةيوب سماقةيي(ص208).
(17 )إحياء علوم الدين للغزالي(4/ 91).
(18 )مجموع الفتاوى(19/251 ــ252).
(19 )بداية المجتهد لابن رشد(3/ 152).
(20 )إحياء علوم الدين للغزالي(4/ 91ـ92).
( 21)إحياء علوم الدين للغزالي(4/ 92).
(22 )مجموع الفتاوى لابن تيمية(29/ 472).
( 23)إعلام الموقعين لابن القيم(2/ 105).
( 24)إعلام الموقعين لابن القيم(3/ 404).
(25 )الطرق الحكمية لابن القيم(ص: 202).
(26 )قرارات وتوصيات مجمع الفقه الاسلامي(ص113ـ114).
( 27)صحيح البخاري(3/ 1057).
(28 )إحياء علوم الدين للغزالي(4/ 92).
(29 )مجموع الفتاوى(29/ 446).
(30 )النجم الوهاج في شرح المنهاج للدميري(5/ 536).
(31 )حكم التسويق بعملة هرمية(ص61و111).
(32 )المبسوط للسرخسي (12/ 194).
(33 )القواعد النورانية لابن تيمية(ص169).
(34 )الفتاوى الكبرى لابن تيمية(1/ 154).
(35 )مالَثةري ئيسلام ويب: فرص الخرق الأمني: هاني أبوالفتوح: (الاتحاد) دبي(10 نوفمبر 2017).
(36 )مالَثةري ئيسلام ويب: تقرير حسام عبدالنبي، (الاتحاد) دبي(15 سبتمبر 2017).
(37 )البيتكوين رؤية اسلامية: د. أشرف دوابه، مقال منشور في مجلة المجتمع الكويتية، العدد(2113) في نوفمبر 2017م(ص43).
( 38)برنامج خاص حول عملة البيتكوين: قناة الجزيرة في(26/9/2017).
( 39)قرارات وتوصيات مجمع الفقه الاسلامي(ص99).
(40 )شرح الربح من وان كوين (one coin) العملة الرقمية لشركة وان لايف، الأربعاء( 21 سبتمبر، 2016).
(41 )ينظر: حكم التسويق بعملة هرمية: أحمد سمير قرني(ص65ـ66)التجارة الالكترونية وأحكامها في الفقه الاسلامي: علي محمد أبو العز(ص269).
(42 )برنامج خاص حول البيتكوين: قناة الجزيرة في(26/9/2017).
( 43)برنامج خاص حول سوء استخدام العملات الالتكرونية في قناة الجزيرة .
(44 )البيتكوين رؤية اسلامية: د. أشرف دوابه، مقال منشور في مجلة المجتمع الكويتية، العدد(2113) في نوفمبر 2017م(ص43).
(45 )البيتكوين رؤية اسلامية: د. أشرف دوابه، مقال منشور في مجلة المجتمع الكويتية، العدد(2113) في نوفمبر 2017م(ص43).
(46 )برنامج خاص حول عملة البيتكوين: قناة الجزيرة في(26/9/2017).
(47 )مختصر خليل (ص: 228).

به‌شی دووه‌م و كۆتایی
وه‌ن كۆین دراوی دیجیتالیه‌، یان بازرگانیه‌كی فرت و فێڵ؟

نووسینی: محه‌مه‌د مه‌جید

دوای ئه‌وه‌ی بابه‌تێكم نووسی له‌سه‌ر دراوی دیجیتاڵی وه‌نكۆین، به‌شێك له‌و كه‌سانه‌ی به‌شداریان كردبوو له‌و به‌رنامه‌یه‌ كه‌وتنه‌ هه‌ڵبه‌ستنی تۆمه‌تی جۆراوجۆر. له‌ كاتێكدا ئه‌و بابه‌ته‌ی من نووسیبووم زۆر به‌ كه‌می بیرورای خۆمی تێدابوو، به‌ڵكو كۆمه‌لێك داتا و زانیاری بوو كه‌ له‌ ویكیپیدیا و چه‌ند سه‌رچاوه‌یه‌كی تره‌وه‌ وه‌رمگرتبوو به‌و هیوای به‌رچاوڕوونیه‌ك بده‌مه‌ ئه‌و كه‌سانه‌ی داوای زانیاریان كردبوو و یان ده‌یانویست به‌شداری بكه‌ن. دیاره‌ بۆ كه‌سێك پاره‌یه‌كی زۆری خستبێته‌ ناو ئه‌م به‌رنامه‌یه‌وه‌ و تۆ پێی بڵێی به‌رنامه‌كه‌ فرتوفێڵه‌ زۆر ئاساییه‌ ئه‌گه‌ر به‌ ١ ده‌قه‌ مه‌وسوعه‌یه‌كی گه‌وره‌ و گرنگی وه‌ك ویكیپیدیا زه‌ربی سفر بكات و بڵێ وه‌ك سه‌رچاوه‌ حساب ناكرێت.

من له‌م به‌شه‌دا زۆرترین را و شیكاری خۆم له‌سه‌ر وه‌نكۆین باس ئه‌كه‌م، له‌گه‌ڵ به‌كارهێنانی كه‌مترین سه‌رچاوه‌. له‌وانه‌یه‌ بۆچوونه‌كانم هه‌ڵه‌بن یان راست، داوا له‌ هیچ كه‌سێك ناكه‌م به‌شداری بكات یان نا، ده‌توانن شیكاریه‌كه‌ بخوێننه‌ و دواتر خۆتان ئازادن له‌وه‌ی چ بڕیارێك ده‌ده‌ن. زۆربه‌ی ئه‌وانه‌تان ئه‌م بابه‌ته‌ ئه‌خوێننه‌وه‌ پێشتر گوێتان له‌ قسه‌ی ئه‌و كه‌سانه‌ گرتووه‌ كه‌ ماركێتینگ بۆ وه‌نكۆین ده‌كه‌ن، بێگومان كه‌سێك ماركێتینگ بكات پێناچێ ریسكه‌كانی ئه‌م بازرگانیه‌تان بۆ باس بكات، بۆیه‌ پێویسته‌ ئه‌م دیوه‌ی تری بازرگانیه‌كه‌ش ببینن.

من له‌م بابه‌ته‌دا ته‌نها باسی ئه‌گه‌ره‌ مه‌ترسیداره‌كانی وه‌نكۆین ناكه‌م، به‌ڵام زیاتر تیشكی ده‌خه‌مه‌ سه‌ر، پڕ به‌دڵ خۆشحاڵیشم ئه‌م دراوه‌ سه‌ركه‌وتنی گه‌وره‌ به‌ده‌سبهێنێت و لانی كه‌م ئه‌و هاورێیانه‌م به‌شداریان كردووه‌ هیچ زه‌ره‌رێك نه‌كه‌ن و قازانجی گه‌وره‌ی لێبكه‌ن.

وه‌ن كۆین و وه‌ن ئه‌كادیمی؟
وه‌نكۆین جگه‌ له‌وه‌ی وه‌ك دراوێكی ئه‌لیكترۆنی خۆی ناساندووه‌، هاوكات خاوه‌نی وه‌ن ئه‌كادیمین، وه‌ن ئه‌كادیمی پایمانگایه‌كی فێركاری سه‌ربه‌ وه‌ن كۆینه‌ كه‌ بابه‌تی فێركاری ده‌فرۆشن، نۆ پاكێجی جۆراوجۆریان هه‌یه‌ له‌ پاكێجی خۆڕاییه‌وه‌ ده‌ستپێده‌كات هه‌تا پاكێجی ئینفینیتی كه‌ نرخه‌كه‌ی ٢٧،٥٠٠ یۆرۆیه‌. له‌سه‌ر ماڵپه‌ڕه‌كه‌یان نووسراوه‌ پلاتفۆرمی وه‌ن ئه‌كادیمی بابه‌تی فێركاری ئابووری پێشكه‌ش به‌ خوێندكارانی به‌شداربوو ده‌كات له‌ باره‌ی بازرگانی و ئاڵوگۆڕی پشكه‌كان و كریپتۆكه‌ره‌نسی و شیكاری ئابوری. بابه‌ته‌ فێركاریه‌كان بریتین له‌ كتێبی ئه‌لیكترۆنی، ڤیدیۆی فێركاری، پرێسنته‌یشن، هتد. هه‌ر پاكێجێكی وه‌ن ئه‌كادیمی جگه‌ له‌م بابه‌ته‌ فێركاری و ئابوریانه‌ كۆمه‌ڵێك تۆكنت به‌ خۆڕایی پێشكه‌شده‌كات كه‌ دواتر ئه‌م تۆكنانه‌ به‌كاردێنرێت بۆ ماینین (دروستكردنی) كۆین.

بۆچی نرخی ئه‌م فێركاریانه‌ زۆر به‌رزه‌؟ خه‌ڵكی بۆ ئه‌یانكرن؟
وه‌ك له‌ بابه‌ته‌كانی تردا باسمكردووه‌ و ڕه‌نگه‌ لای زۆرێكتان ئاشنا بێت له‌‌ به‌رنامه هه‌ره‌میه‌كاندا هیچ كاڵایه‌ك بوونی نیه‌، ‌ئه‌و كه‌سه‌ی به‌شداری به‌رنامه‌ هه‌ره‌میه‌كان ده‌كه‌ن ئه‌بێ پاره‌یه‌كی زۆر له‌به‌رامبه‌ر به‌شداریكردندا بده‌ن. له‌به‌ر ئه‌وه‌ی به‌رنامه‌ی هه‌ره‌می له‌ زۆربه‌ی وڵاته‌كاندا به‌ نایاسایی داده‌نرێت، بۆیه‌ ناچاربوون به‌ شێوازی تر بێنه‌ مه‌یدان و كۆمه‌ڵێك گۆڕانكاری بكه‌ن كه‌ ئه‌و یاسایانه‌ نه‌یانگرێته‌وه‌ كه‌ به‌رنامه‌ی هه‌ره‌می پێ قه‌ده‌غه‌كراوه‌. بۆیه‌ هه‌ستان به‌ فرۆشتنی كاڵای بێسوود یان بێبایه‌خ به‌ نرخێكی گران و زۆر زیاتر له‌ خۆی، له‌ راستیدا ئه‌م كاڵایانه‌ش ته‌نها بۆ شه‌رعیه‌تدانه‌ به‌ بازرگانیه‌كه‌یان، ئه‌گینا كڕیاره‌كانیان هیچ پێویستیان به‌و كاڵایانه‌ نیه، بۆیه‌ فرۆشتنی كاڵاكه‌ شتێكی ڕووكه‌شه‌ و ئه‌و پاره‌یه‌ له‌به‌رامبه‌ر ئه‌ندامبووندا له‌و بازرگانیه‌ وه‌رده‌گیرێت، نه‌ك كاڵاكه‌.

ئه‌وه‌ی وه‌ن ئه‌كادیمی ئه‌یكا وه‌رگرتنی بڕێكی زۆر پاره‌یه‌ له‌و كه‌سانه‌ی ده‌بنه‌ ئه‌ندام، به‌ڵام له‌ژێر ناوی فرۆشتنی بابه‌تی فێركاری بازرگانیدا پاره‌كه‌ وه‌رده‌گرێت هاوشێوه‌ی به‌رنامه‌ هه‌ره‌میه‌كان، ئاشكرایه‌ هیچ كه‌سێك ئاماده‌ نیه‌ ئه‌و بڕه‌ پاره زۆره‌‌ بدات به‌ كۆمه‌ڵێك بابه‌تی فێركاری و هیچ كات ئه‌و بابه‌تانه‌ ئه‌و نرخ و به‌هایه‌یان نیه‌، بۆیه پێدانی ئه‌و پاره‌ به‌مه‌به‌ستی ئه‌ندامبوون و ده‌ستكه‌وتنی كۆینه‌ له‌م به‌رنامه‌یه‌ نه‌ك فێربوونی بازرگانی و كڕینی كتێب و ڤیدیۆی فێركاری. زۆرێك له‌وانه‌ی پاكێجه‌كانیان كڕیوه‌ زمانی و عه‌ره‌بی و ئینگلیزی نازانن ئیتر بۆچی ئه‌م پاره‌ زۆره‌ ئه‌ده‌نه‌ كۆمه‌ڵێك بابه‌تی فێركاری؟ بێگومان ئه‌و پاره‌یه‌ مه‌به‌ست لێی ته‌نها به‌ ئه‌ندام بوونه‌.

بۆچی كۆمپانیاكه‌، له‌ جیاتی كۆین، پاكێجی فێركاری ئه‌فرۆشێت؟
به‌بڕوای من كۆمپانیاكه‌ نایه‌وێ كۆین بفرۆشێت بۆ ئه‌وه‌ی خه‌ڵك له‌ به‌های راسته‌قینه‌ی كۆینه‌كانیان تێنه‌گه‌ن، ئه‌وان نایانه‌وێ نرخێكی كه‌م له‌سه‌ر كۆینه‌كانیان دانێن (هه‌رچه‌نده‌ ئێستا به‌ ناوی پاكێجی فێركاری و تۆكنه‌وه‌) ئه‌و كۆینانه‌ به‌ نرخێكی زۆر كه‌م ده‌فرۆشن. بۆیه‌ كۆمپانیاكه‌ له‌ جیاتی ئه‌وه‌ی به‌ڕاسته‌وخۆیی كۆین بفرۆشێت، له‌ رێگه‌ی فرۆشتنی پاكێجی فێركاریه‌وه‌ و به‌ شێوه‌یه‌كی ناراسته‌وخۆ كۆینه‌كانی هه‌رزانفرۆش ئه‌كا. له‌ ئێستادا ئه‌و كۆینانه‌ كه‌ هیچ به‌هایه‌كیان نیه‌ و ناگۆڕدرێته‌وه‌ به‌ هیچ دراوێكی تر و ناتوانی شتی پێ بكڕیت، به‌ڵام وه‌نكۆین ئه‌م فێله‌ی به‌كارهێناوه‌ بۆ شاردنه‌وه‌ی به‌های راسته‌قینه‌ی كۆینه‌كان. له‌ هه‌مانكاتدا ئه‌م كۆینانا كه‌ له‌ ئێستادا هیچ به‌هایه‌كی دراویان نیه‌ و وه‌كو كاڵایش سه‌یر ناكرێت، ئه‌گه‌ر كۆمپانیاكه‌ بیه‌وێت كۆین بفرۆشێت له‌ ئێستادا ڕه‌نگه‌ گرفتی یاسایی زیاتری بۆ دروست بێت. به‌لام ئێستا به‌ناوی فرۆشتنی بابه‌تی فێركاریه‌وه‌ خۆی ده‌ربازكردووه‌ له‌و یاسایانه‌ی ڕێگری له‌ به‌رنامه‌ی هه‌ره‌می ده‌كه‌ن.

وه‌ن كۆین و به‌رنامه‌ی پۆنزی
وه‌نكۆین وه‌ك بازگانیه‌كی پۆنزی سه‌یر ئه‌كرێ، خۆم بروم وایه‌ ئه‌وه‌ی وه‌ن كۆین له‌ به‌رنامه‌ی پۆنزیه‌كه‌ی چارلس پۆنزی جیا ئه‌كاته‌وه‌ ئه‌وه‌یه‌ له‌ هه‌مان كاتدا پشتی به‌ستووه‌ به‌ به‌ به‌رنامه‌ی هه‌ره‌می بۆ ئه‌وه‌ی خێراتر گه‌شه‌ بكات. ئه‌مه‌ ده‌یكه‌ن فێڵێكی زۆر زیره‌كانه‌یه‌ كه‌ ده‌توانێت به‌م خێراییه‌ به‌رنامه‌ پۆنزیه‌كه‌ ته‌شه‌نه‌ بكات، هه‌ر ئه‌مه‌ش نهێنی پشت ئه‌م بڵاوبوونه‌وه‌ خێرایه‌ی ئه‌م بازرگانیه‌یه‌، نه‌ك گرنگی وه‌نكۆین.

له‌ كاتێكدا له‌ به‌رنامه‌ هه‌ره‌میه‌كاندا به‌شداربوان له‌ رێگه‌ی هێنانی ئه‌ندامی نوێوه‌ پاره‌یان ده‌سه‌كه‌وێت, سروشتی ئه‌م به‌رنامه‌یه‌ وایه‌ له‌ ماوه‌یه‌كی كه‌مدا شكست ده‌هێنێت. به‌ڵام له‌ به‌رنامه‌ی پۆنزیدا ئه‌مه‌ جیاوازه‌، به‌وه‌ ناسراوه‌ ته‌مه‌نێكی درێژتری هه‌یه‌.

بێرنی مادۆف كه‌ به‌ خاوه‌نی گه‌وره‌تین به‌رنامه‌ی پۆنزی داده‌نرێت له‌ مێژوودا، هاوڵاتیه‌كی جووی ئه‌مریكیه‌ كه‌ توانی ده‌یان هه‌زار وه‌به‌رهێن رابكێشێته‌ ناو به‌رنامه‌كه‌یه‌ و ده‌یان ملیار دۆلاریان لێ وه‌ربگرێت، ئه‌م به‌رنامه‌ی بێرنی بۆ ماوه‌ی ٣٠ ساڵ به‌ردوام بوو تا دواجار ده‌ستگیركراو و بڕیاری ١٥٠ ساڵ زیندانی بۆ ده‌ركرا.

له‌ به‌رنامه‌ی پۆنزیدا ئه‌و كه‌سانه‌ی به‌شدارن وا ئه‌زانن له‌ رێگه‌ی وه‌به‌رهێنانه‌وه‌ پاره‌یان ده‌سه‌كه‌وێت، وه‌به‌رهێنه‌ران به‌ڵێنی ده‌ستكه‌وتی گه‌وره‌یان پێ ئه‌درێت (هه‌رچه‌نده‌ دكتۆر رۆژا له‌ یه‌كێك له‌ وێبناره‌كانیا ئه‌ڵێ كریپتۆ كه‌ره‌نسی مه‌ترسی زۆره‌ و ئێمه‌ ترسمان هه‌یه‌).
له‌ به‌رنامه‌ی پۆنزیدا ئه‌و بڕه‌ پاره‌یه‌ی وه‌ك قازانج ئه‌درێته‌ وه‌به‌رهێنه‌ره‌كان، له‌سه‌ر حسابی ئه‌و وه‌به‌رهێنه‌رانه‌یه‌ كه‌ تازه‌ هاتوونه‌ته‌ ناو به‌رنامه‌كه‌وه‌ و بڕێك پاره‌یان له‌به‌رامبه‌ر به‌شداریكردندا داوه‌، به‌م جۆره‌ پاره‌ له‌ وه‌به‌رهێنه‌رێك وه‌ره‌گرن و ئه‌یده‌نه‌ وه‌به‌رهێنێكی تر و به‌رنامه‌كه‌ به‌م جۆره‌ به‌رده‌وام ده‌بێت. واتا قازانجی هیچ یه‌كێك له‌و وه‌به‌رهێنه‌رانه‌ له‌سه‌ر بنه‌مای فرۆشتنی كاڵا و قازانجی راسته‌قینه‌ نیه‌.

ئه‌گه‌ره‌كانی سه‌ركه‌وتنی وه‌نكۆین؟
ئه‌گه‌ر وه‌نكۆین بچێته‌ بۆرسه‌وه‌ چی ڕووده‌دات؟
گریمان وه‌ن كۆین ده‌توانێت خۆی ڕابگرێت و ناهێڵێت شكتبهێنێت، داهاتووی ئه‌م دراوه‌ چۆن ده‌بێت؟ به‌ گوێره‌ی هه‌ندێك داتا وه‌نكۆین رۆژانه‌ ده‌توانێ ڕێژه‌یه‌كی زۆر كۆین دروستبكات كه‌ له‌ داهاتوودا ملیاران كۆین تێده‌په‌ڕێنێت، به‌ جۆرێك ژماره‌ی ئه‌و كۆینانه‌ی له‌ رۆژێكدا دروستی ده‌كات زۆر زیاتره‌ له‌ ژماره‌ی ئه‌و كۆینانه‌ی كه‌ بیتكۆین ده‌توانێت له‌ هه‌موو ته‌مه‌نیدا دروستی بكات، له‌ ئێستا ١٥ ملیۆن بتكۆین هه‌یه‌ و سیسته‌مه‌كه‌ ناتوانێت له‌ ٢١ ملیۆن تێپه‌ڕبكات كه‌ ئه‌مه‌ش خاڵێكی گرنگه‌ وا ئه‌كا نرخی بتكۆین به‌ به‌رزی بمێنێته‌وه‌. به‌ڵام زۆری ژماره‌ی ئه‌و كۆینانه‌ی وه‌نكۆین دروستی ده‌كات واده‌كات نرخی كۆینه‌كان له‌ داهاتووشدا نه‌توانن به‌هیچ شێوه‌یه‌ك به‌رزببنه‌وه‌ و مونافه‌سه‌ی دۆلاریشیان پێ نه‌كرێت، نه‌ك بتكۆین. بۆیه‌ له‌ داهاتوودا و له‌ باشترین حاڵه‌تدا نرخی وه‌نكۆینێك مه‌حاڵه‌ بتوانێت بگاته‌ ١ دۆلاریش. ئه‌گه‌ر بتوانێت له‌ بازاڕیشدا جێی خۆی بكاته‌وه‌ حاڵی وه‌ك حاڵی دراوه‌كانی تر ئه‌بێت یان زۆر له‌وان باشتر نابێ.

دكتۆر رۆژا ئیكناتۆڤا ده‌لێت "كارده‌كه‌ین بۆ دروستكردنی ئاڵوگۆری دراوی تایبه‌ت به‌ وه‌نكۆین و له‌ ٢٠١٨ ده‌مانه‌وێت بچینه‌ بۆرسه‌وه‌" ئه‌گه‌ر ئه‌مه‌ ڕووبدات نرخی وه‌نكۆین زۆر كه‌م ده‌بێت چونكه‌ ملیۆنان كۆین له‌ بازاڕدا ئه‌بن به‌ بێ ئه‌وه‌ی هیچ داواكاریه‌كیان له‌سه‌ربێ و هیچ ماڵپه‌رێكی جێمتمانه‌ یان هیچ فرۆشیارێك ئاماده‌بێ ئه‌م دراوه‌ وه‌ك ڕێگایه‌كی پاره‌وه‌رگرتن قبوڵ بكا (جگه‌ له‌و ماڵپه‌ڕانه‌ی سه‌ر به‌ وه‌نكۆینن). له‌ باشترین حاڵه‌تدا له‌ ساڵی یه‌كه‌مدا ڕه‌نگه‌ بتوانیت سه‌دان كۆین به‌ دۆلارێك بكڕیت.

بۆ ڕێگرتن له‌ دابه‌زنی نرخی وه‌نكۆین كۆمپانیا ناچار ده‌بێت فرۆشتن و خستنه‌ بۆرسه‌ی كۆینه‌كان زۆر سنوورداربكات بۆ ئه‌وه‌ی نرخی نه‌شكێت (دكتۆر روژا له‌ وێبنارێكدا ئاماژه‌ سنوورداركردنه‌ ئه‌كا). ئه‌م سنوورداركردنه‌ی فرۆشتنی وه‌نكۆین بێ گرفت نیه‌ و ناتوانێت به‌رده‌وام بێت، چونكه‌ خه‌ڵكێكی زۆر وه‌ربه‌رهێنانیان كردووه‌ و ئه‌یانه‌وێ پاره‌كه‌یان ده‌ستكه‌وێته‌وه‌.

له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی سه‌ره‌تاكانی بتكۆین ڕه‌وشی زۆر له‌ وه‌نكۆین باشتر بوو، هێشتا نرخی بتكۆینێك‌ هه‌تا ناوه‌راستی ساڵی ٢٠١٠ ئینجا گه‌شته‌ ١ سه‌نت، له‌ كاتێكدا دراوه‌كه‌ له‌ مانگی یه‌كی ٢٠٠٩ بڵاوكرایه‌وه‌. دوای ئه‌وه‌ به‌ چه‌ند قۆناغێك نرخه‌كه‌ی به‌رزبوویه‌وه‌، به‌تایبه‌ت دوای ئه‌وه‌ی ئه‌و كه‌سانه‌ی له‌ بواری كڕین و فرۆشتنی ده‌رمانی هۆشبه‌ر كاریان ئه‌كرد زانیان ئه‌توانن ئه‌م دراوه‌ به‌كاربهێنن بۆ مامه‌ڵه‌كانیان به‌بێ ئه‌وه‌ی ناسنامه‌یان كه‌شفبێت، به‌تایبه‌تی تریش له‌مساڵدا به‌رزبوونه‌وه‌یه‌كی خه‌یالی تۆماركرد و ئێستا نرخی هه‌ر بیتكۆینێك زیاتره‌ له‌ ٣٧٠٠ دۆلار و به‌ردوام ئه‌م نرخه‌ به‌ڕێژه‌یه‌كی زۆر به‌رز و نزم ئه‌كا. ته‌نها ئه‌مرۆ ١٢-٨-٢٠١٧ نرخه‌كه‌ی زیاتر ٣٠٠ دۆلار زیادیكرد.

ئایا وه‌نكۆین ده‌توانێت هاوشێوه‌ی بیتكۆین سه‌ركه‌وتووبێت؟
ڕه‌نگه‌ زۆر هۆكاری تری نادیار هه‌بن له‌ پشت گه‌شه‌كردنی بتكۆین به‌رزبوونه‌وه‌ی نرخه‌كه‌ی، به‌ڵام دیارترین هۆكاره‌كانی سه‌ركه‌وتنی بیتكۆین ئه‌مانه‌ن، كه‌ له‌ وه‌نكۆیندا نین، یان جیاوازن.

* به‌شێك له خه‌ڵكی پێویستیان به‌ به‌كارهێنانی دراوێكی جیاواز هه‌بوو له‌ دراوه‌كانی تر، له‌وانه‌ هه‌موو ئه‌و كه‌سانه‌ی مامه‌ڵه‌ی نایاسایی و كوشتن و فرۆشتنی ده‌رمان و كاره‌ مه‌ترسیدار و نهێنیه‌كانی تر ئه‌نجام ئه‌ده‌ن. چونكه‌ ناردنی پاره‌ له‌م سیسته‌مه‌ راسته‌وخۆ له‌ نێوان دوو كه‌سه‌كه‌دا ڕووده‌دات و لایه‌نی سێیه‌م بوونی نیه‌، بۆیه‌ به‌هیچ شێوه‌یه‌ك ناسنامه‌ی ئه‌و كه‌سانه‌ كه‌شف نابێت كه‌ مامه‌ڵه‌ ئه‌كه‌ن. بۆیه‌ ئه‌مه‌ باشترین ڕێگا بوو بۆ ئه‌و كه‌سانه‌ و ڕوویان كرده‌ به‌كارهێنانی بیتكۆین و بوویه‌ پێویستیه‌كی گرنگی خه‌ڵكێكی زۆر. به‌ڵام ئه‌م حاڵه‌ته‌دا له‌ وه‌نكۆیندا جیاوازه‌، وه‌نكۆین بۆ ناردنی دراو سوود له‌ كه‌ی وای سی وه‌رده‌گرێت بۆیه‌ ناسنامه‌ی كه‌سه‌كان دیار و ئاشكران، هه‌رچه‌نه‌ ئه‌م خاڵه‌ش گرنگی خۆی هه‌یه‌ و ڕه‌نگه‌ وه‌نكۆین بتوانێت ئه‌و جێگایه‌ پڕ بكاته‌وه‌ كه‌ بتكۆین نه‌یكردووه‌ و ببێته‌ پێویستی كۆمه‌ڵێك خه‌ڵك.

* هیچ تاكسێكی له‌سه‌ر نیه‌ و كرێی ئاڵوگۆری پاره‌ وه‌رناگیرێت یان كه‌مه‌. چونكه‌ سیسته‌مه‌كه‌ له‌لایه‌ن هیچ حكومه‌ت و بانكێكه‌وه‌ به‌ڕێوه‌نابرێت و كه‌س ده‌سه‌ڵاتی به‌سه‌ریدا نیه‌.

* بۆ سپیكردنه‌وه‌ی پاره‌ به‌كارده‌هێنرێت.

* هه‌رزوو ماڵپه‌ری ویكیلیكس و چه‌ندین ماڵپه‌ری تری به‌ناوبانگ بیتكۆینیان وه‌ك یه‌كێك له‌ رێگاكانی پاره‌وه‌رگرتن قبوڵكرد.

* قورسایی بیتكۆین له‌ ئه‌مریكا و ئه‌وروپایه،‌ له‌ كاتێكدا وه‌نكۆین قورساییه‌كه‌ی له‌ ئاسیایه‌ و به‌ پێی قسه‌كانی دكتۆر رۆژا ده‌یانه‌وێت له‌ ئه‌فریقاش گه‌شه‌ی پێ بده‌ن.

* زۆربه‌ی پرۆگرامه‌ره‌كان مامه‌ڵه‌ به‌ بیتكۆینه‌وه‌ ده‌كه‌ن، هه‌ندێك جار تاكه‌ ڕێگه‌ی پاره‌ وه‌رگرتنه‌ و كڕیار ناچاردەبێت بتکۆین به‌كاربهێنێت چونكه‌ هیچ به‌دیلێكی تری نیه‌. ئه‌و كاته‌ی ڤایرۆسی وه‌نه‌ كرای بڵاوبوویه‌وه‌ هاكه‌ره‌كان بۆ چاككردنه‌وه‌ی كۆمپیوته‌ری تووشبووه‌كان ته‌نها بیتكۆینیان قبوڵده‌كرد.

* ژماره‌ی بیتكۆینه‌كان كه‌مه‌ و خه‌ڵكێكی زۆر بیتكۆینیان كڕیوه‌ به‌مه‌به‌ستی وه‌به‌رهێنان و به‌و هیوایه‌ن نرخه‌كه‌ی به‌رزتر بێته‌وه‌، به‌ پێی هه‌ندێك پێشبینی نرخی هه‌ر بیتكۆینێك له‌ ٢٠٢١ ڕه‌نگه‌ بگاته‌ ١٠٠ هه‌زار دۆلار. هه‌رچه‌نده‌ پێشبینیكردن بۆ بیتكۆین قورسه‌ چونكه‌ هیچ كه‌سێك ده‌سه‌ڵاتی به‌سه‌ریدا نیه‌، ئه‌م به‌رز و نزمیه‌ش له‌ نرخه‌كانیدا ئه‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ ئه‌و هۆكاره‌.

له‌ ئێستادا وه‌نكۆین ناگۆڕدرێته‌وه‌ بۆ هیچ دراوێك، ته‌نها یه‌ك ماڵپه‌ڕ هه‌یه‌ وه‌نكۆین وه‌ك یه‌كێك له‌ ڕێگاكانی پاره‌وه‌رگرتن قبول ده‌كات، ئه‌ویش ماڵپه‌رێكی لۆكاڵیه‌وه‌ و ماوه‌یه‌كی كه‌مه‌ له‌ لایه‌ن وه‌نكۆینه‌وه‌ دروستكراوه‌. به‌لام هێشتا ده‌توانێت له‌ داهاتوودا هه‌ندێك له‌و بۆشاییانه‌ پڕ بكاته‌وه‌ كه‌ بیتكۆین نه‌یویستووه‌ یان نه‌یتوانیوه‌ بیكات، به‌مه‌ش ده‌توانێت به‌كارهێنه‌ری خۆی په‌یا بكات و به‌هایه‌ك بداته‌ دراوه‌كه‌، به‌ڵام هه‌رگیز ناتوانێت نرخه‌كه‌ی زۆر به‌رزبێت. پێم وانیه‌ ئامانجی كۆمپانیاكه‌ش به‌رزی نرخ بێت.

له‌ كۆتاییدا ئه‌مه‌وێ ئه‌وه‌ بڵێم ئه‌مه‌ی وه‌نكۆین ئه‌یكات قومارێكی مه‌ترسیداره‌ به‌ پاره‌ی خه‌ڵكه‌وه‌، ناڵێم به‌شدار بن یان نا، به‌ڵام هه‌وڵبده‌ زۆرترین گه‌ڕان و زانیاری وه‌ربگریت پێش بڕیاردان، ئه‌گه‌ر ئه‌گه‌ری سه‌ركه‌وتن زۆر به‌رز نه‌بوو ئه‌وا بزانه‌ تۆ قومار ده‌كه‌ی نه‌ك ریسك، ئه‌وه‌ی ریسك له‌ قومار جیا ئه‌كاته‌وه‌ پێی ئه‌وترێ ریسكی حساب بۆكراو.

ده‌توانن سود له‌م بابه‌ته‌ی كاك كوردۆ عوسمانیش وه‌ربگرن له‌سه‌ر وه‌نكۆین
https://drive.google.com/…/0B1tr6WIdzmFVOGs2Y21WTUoxQ2s/view

8:33:00 AM